Spoglądając na ziemski globus, można zauważyć, że masy lądowe na naszej planecie są rozłożone bardzo nierównomiernie. Większość kontynentów grupuje się w tzw. wyspie świata, obejmującej Europę, Azję i Afrykę. Obszar ten nazywany jest też Starym Światem. Ale obok świata starego istnieje na Ziemi i Świat Nowy. To Ameryki północna i południowa, oddzielone od Wyspy Świata przez rozległe oceany: atlantycki i spokojny. Ten geograficzny fenomen miał bardzo ważkie konsekwencje w dziejach ludzkiej cywilizacji. Na początku holocenu, zaraz po ustąpieniu ostatniego zlodowacenia, zarówno w Starym, jak i w Nowym Świecie nastąpiła rewolucja neolityczna. Przejście od łowiecko-zbierackiego trybu życia do rolnictwa, wyrwanie ludzkości z naturalnego ekologicznie stanu dzikości i rozpoczęcia tym samym budowy kultury i cywilizacji. Proces ten zaszedł w Eurazji, Afryce i obu Amerykach, ale pojawiły się pomiędzy jego poszczególnymi lokalizacjami też spore różnice. Cywilizacje Nowego Świata powstały później i rozwijały się wolniej niż te ze starego. W roku 1500, kiedy to oba światy zostały połączone, świat nowy nie znał jeszcze koła, ani metalurgii i znajdował się z grubsza na poziomie, jaki świat stary osiągnął już ponad cztery tysiąclecia wcześniej, w czasach Starego Państwa w Egipcie, czy mezopotamskiego Sumeru. Przyczynami tego opóźnienia były przede wszystkim dwukrotnie mniejsze, w porównaniu z Wyspą Świata rozmiary Ameryk, oraz ich południkowa rozciągłość na osi północ-południe, co bardzo utrudniało wzajemną wymianę ludzi, idei i towarów. Do momentu przybycia europejskich konkwistadorów, dwa najważniejsze amerykańskie ośrodki cywilizacyjne, andyjski i mezoamerykański, w ogóle nie wiedziały nawet jeszcze nawzajem o swoim istnieniu.
Amerykańskie cywilizacje prekolumbijskie są pod wieloma względami zadziwiająco podobne do swoich „chronologicznych” odpowiedników ze Starego Świata, pod innymi zaś, przeraźliwie obce i wręcz przerażające. Pierwsi chrześcijańscy misjonarze, którzy dotarli tam w XVI wieku, z powodu niesłychanej brutalności tamtejszych kultur, byli nawet przekonani, że znaleźli się dosłownie w piekle, co zresztą skłaniało ich do działań nie do końca przemyślanych, jak namawianie Indian do spalenia swoich „szatańskich” bibliotek, niestety, z opłakanym dla kultury skutkiem, skutecznie. Przyczyną owej, posuniętej wręcz do skrajnego bestialstwa, brutalności kultur prekolumbijskich było nie tylko ich zapóźnienie w rozwoju. Jedną z istotnych różnic, pomiędzy Starym, a Nowym Światem, obok samych tylko kwestii geograficznych, był także brak w tym drugim, nadających się do udomowienia, zwierząt, odpowiedników kóz, owiec, krów, świń, czy koni. Prekolumbijscy Amerykanie sami w znacznej mierze ponoszą za to odpowiedzialność, bo jeszcze jako łowcy zbieracze, znani jako kultura Clovis, wytępili całą amerykańską tzw. megafaunę, w tym oczywiście gatunki potencjalnie zdatne w neolicie do udomowienia, co w Starym Świecie zaszło w znacznie mniejszym stopniu. W konsekwencji w Ameryce rolę, jaką na Wyspie Świata odgrywały udomowione zwierzęta, przejęli …ludzie. W Mezoameryce prowadzono nawet tzw. wojny kwietne, których jedynym celem było właśnie wzięcie jeńców, złożenie ich w ofierze bogom i …skonsumowanie. Drugi, andyjski amerykański ośrodek cywilizacyjny, miał już jakieś zwierzęta do dyspozycji, zatem poziom brutalności był tam niższy. Ale niewiele niższy. Inkowie swoich poddanych, co prawda, nie traktowali w kategorii pokarmu, zwierząt rzeźnych ale już jako robocze woły, czy konie, jak najbardziej.
Amerykański eksperyment jest zatem fascynujący, zarówno ze względu na podobieństwa, jak i na różnice między cywilizacjami, które rozwijały się w całkowitej izolacji od siebie.
Ejże, czy aby na pewno w całkowitej?
Historycznie wiadomo o dwóch międzycywilizacyjnych kontaktach, które nadwątliły tą amerykańską izolację przed podróżą Kolumba w 1492 roku. W roku 1000 do północno-wschodnich wybrzeży kontynentu północnoamerykańskiego dotarli, pochodzący z europejskiej Skandynawii, Normanowie. Skala czasoprzestrzenna ich późniejszego pobytu w Ameryce poza Grenlandią jest słabo rozpoznana, ale wydaje się bardzo wątpliwe, aby dotarli oni dalej niż tereny dzisiejszej Kanady i Nowej Anglii. W tamtym czasie obszar ten zamieszkiwali jeszcze łowcy zbieracze, a najbliższa amerykańska cywilizacja rolnicza znajdowała się dopiero w dolinie Missisipi. Zatem, do prawdziwego kontaktu międzycywilizacyjnego, rolnika z rolnikiem, zapewne w ogóle nie doszło. Bardziej owocne było drugie z tych pierwszych spotkań. Jakieś 200 lat po Normanach, tym razem do zachodnich brzegów Ameryki Południowej dopłynęli Polinezyjczycy. Zostawili tam swoje kury, a zabrali ziemniaki, które do dziś, pod oryginalną amerykańską nazwą „kumara”, są w Polinezji uprawiane. Polinezyjczycy wymieszali też częściowo swoje geny z Indianami, czego o Normanach nie można stwierdzić na pewno.
Oba jednak te bezdyskusyjne przykłady naruszenia amerykańskiej izolacji nie wpłynęły jednak, w żadnym zauważalnym stopniu, na cywilizacje prekolumbijskie. Polinezyjczycy, wyjąwszy sztukę żeglarską, nie przewyższali współczesnych im Amerykanów w zauważalnym stopniu. Normanowie zaś, teoretycznie przedstawiciele znacznie bardziej rozwiniętej chrześcijańskiej Europy, pomijając już fakt, że z żadną prawdziwą obcą cywilizacją się w Ameryce raczej nie zetknęli, faktycznie organizowali swoje wyprawy z Grenlandii. Jednej z najbiedniejszych prowincji, jednego z najbiedniejszych krajów europejskich, znajdując się tym samym na końcu bardzo długich i wrażliwych na przerwanie linii komunikacyjnych. Ówczesna podróż z Norwegii do Winlandu, jak Normanowie Amerykę nazywali, odbywała się etapami poprzez Faroery, Islandię i Grenlandię i mogła trwać nawet kilka lat. Atrakcyjnych dla europejskiego odbiorcy towarów w Winlandzie zaś nie za bardzo można było znaleźć. Przychody z takich wypraw, co dotyczy także Polinezyjczyków, nie przewyższyły zatem nigdy trwale kosztów ich organizacji, zatem z czasem wyprawy te zostały, zarówno te od wschodu, jak i od zachodu, zarzucone.
Aby obie rozdzielone oceanami cywilizacje mogły się w sposób trwały połączyć, międzykontynentalne szlaki handlowe musiałyby być krótsze, statki mieć większą ładowność, niż polinezyjskie tainui, czy normańskie knorry, a kontakt międzycywilizacyjny nawiązany nie za pośrednictwem dalekich i zacofanych peryferii, ale na szczeblu możliwie bliskim centrów obu kultur. Te warunki zostały spełnione dopiero w XV wieku. Najbardziej ówcześnie rozwinięta i najbogatsza cywilizacja Eurazji zainicjowała i wdrożyła wielki program oceanicznych wypraw odkrywczych i handlowych. Budowała olbrzymie floty gigantycznych statków, tak zwanych baochuanów o wyporności dochodzącej do 2 tysięcy ton, które przemierzały oceany i docierały do odległych kontynentów. Wydawało się, że nic już nie stoi na przeszkodzie, aby Ameryka stała się Nowymi Chinami. A jednak tak się nie stało. Tym razem z kolei różnica poziomów cywilizacyjnych okazała się zbyt duża. Najbogatsze imperium świata, było równocześnie w wysokim stopniu ekonomicznie samowystarczalne i nie odczuwało palącej potrzeby sprowadzania czegokolwiek z dalekich lądów. Znów okazało się, że koszty budowy, zorganizowania i utrzymania chińskich „flot skarbowych” są znacznie wyższe, niż osiągane podczas ich rejsów dochody. Nie ma wśród historyków zgody, czy jakieś statki Mingów w ogóle do Ameryki dotarły, ale nawet jeżeli do tego doszło, to nie znaleziono tam niczego dla Chin interesującego.
Udana okazała się dopiero ostatnia próba podjęta stulecie po Mingach, tym razem na drugim, europejskim krańcu Eurazji. Droga to Ameryki była stamtąd krótsza, poziom europejskiej cywilizacji chrześcijańskiej niewiele od chińskiego, ale jednak, niższy, wyższy za to na pewno od cywilizacji polinezyjskiej. Wreszcie ówczesna Europa była uzależniona ekonomicznie od handlu z Dalekim Wschodem, który odbywał się za pośrednictwem bardzo długiego łańcucha kosztownych pośredników. Presja gospodarcza na poszukiwanie alternatywnych, oceanicznych szlaków handlowych do Chin i Indii była więc bardzo duża. Mniej niż stulecie po Mingach, Europa osiągnęła odpowiednio wysoki poziom rozwoju gospodarczego, technologicznego i naukowego, oraz była dostatecznie zmotywowana, aby takie trwałe transatlantyckie połączenie z Nowym Światem nawiązać. Kolumb postawił jedynie kropkę nad i. Gdyby Kolumba nie było, podobnej wyprawy dokonałby, wcześniej, czy później, kto inny. Ameryka nie stała się więc neo-Chinami, lecz neo-Europą, którą pozostaje do dziś dzień.
Wbrew jednak popularnym mniemaniom, dzieje świata nie przebiegają w sposób liniowy. Okres historyczny pomiędzy rewolucją neolityczną, czyli powstaniem rolnictwa, a rewolucją przemysłową, nazywany jest często cywilizacją rolniczą, albo maltuzjańską. W odróżnieniu od poprzedzającego ją paleolitu, kiedy ludzie, z ekologicznego punktu widzenia, stanowili odpowiednik szczytowych drapieżników, w maltuzjanizmie, znajdowali się w symbiozie z uprawianymi przez siebie roślinami i hodowanymi zwierzętami. O ile jednak ekologiczny układ drapieżnik – ofiara jest układem stabilnym, który, niezależnie od warunków początkowych, zawsze dąży do określonego stanu równowagi, o tyle równania matematyczne opisujące symbiozę są z natury niestabilne, a ta niestabilność jest tym większa, im większa jest korzyść z symbiozy osiągana przez gatunki symbiotyczne. W konsekwencji społeczeństwa maltuzjańskie również są niestabilne. Dzięki temu mogą się rozwijać w tempie niewyobrażalnym dla paleolitycznych łowców zbieraczy, ale też doświadczają, z grubsza co millenium, cyklicznych kryzysów i regresów. W zachodniej Eurazji ostatnim takim maltuzjańskim załamaniem cywilizacyjnym był upadek antycznego Rzymu. Wcześniejszym – koniec epoki brązu. Rozwój cywilizacji maltuzjańskiej jest zatem bardziej cykliczny niż liniowy, bo po każdym takim załamaniu cywilizacja odbudowuje się czasami nawet setki lat. Poziom produkcji z czasów rzymskich, co jest bardzo zastanawiającym zbiegiem okoliczności, Europa osiągnęła ponownie dopiero w XV wieku. Skoro więc grecko-rzymski Antyk, patrząc z drugiej strony osi czasu, osiągnął poziom wcale nie niższy niż poziom XV wiecznej chrześcijańskiej Europy, to z równym, jak XV wieczni Europejczycy, powodzeniem, antyczni żeglarze mogli nawiązać trwałe, a nie tylko incydentalne, jak Normanowie i Polinezyjczycy, kontakty z Nowym Światem. Greckie i rzymskie statki, wykorzystując monsuny, przez setki lat pływały z Egiptu do Indii, a potem nawet do Chin i z powrotem. Podróż trasą Kolumba z pasatami do Ameryki nie stanowiła większego niż te wyczyny, wyzwania nautycznego. Jak napisał Raimund Schulz w swojej ciekawej pracy na ten temat pt. „Łowcy przygód w dalekich krainach”:
Żeglugowe warunki wstępne dla przepłynięcia Atlantyku były spełnione już w antyku – nie ma najmniejszych wskazówek, sugerujących, że ówcześni widzieli w tym jakiś problem – istniały też właściwe koncepcje geograficzne świata, panowało powszechne przekonanie że można osiągnąć sukces. Plany leżały niejako gotowe w szufladzie. Dlaczego nie zostały z niej wyciągnięte?
Schulz usiłuje zresztą odpowiedzieć na to ostatnie pytanie, wskazując na brak odpowiedniej presji ekonomicznej na szukanie „zachodniej drogi”. Przewrotnie jednak zapytamy w tym miejscu. A skąd wiadomo, że te plany nie zostały wyciągnięte?
Zwolennicy istnienia kontaktów antycznego świata śródziemnomorskiego z Ameryką istnieją, ale nie są traktowani zbyt poważnie. Argumenty, że do takich kontaktów faktycznie dochodziło, są zaś bardzo wątpliwe i straszliwe naciągane. A to w Brazylii odkryto rzekome fenickie inskrypcje, a to w rzeźbach Olmeków dopatrywano się przedstawień ludzi o europejskich i afrykańskich rysach twarzy, a to na niektórych rzymskich rzeźbach, czy mozaikach znaleziono owoc przypominający ananasa, rośliny występującej wtedy tylko w Mezoameryce.
Argumenty przeciwko transatlantyckim kontaktom w starożytności mają dużo większą wagę i znaczenie. Epidemie europejskich chorób zakaźnych, które w XVI i XVII wieku doprowadziły pierwotne populacje amerykańskie na skraj biologicznej zagłady, wskazują, że w epoce prekolumbijskiej ówcześni Amerykanie nie mieli z nimi żadnego kontaktu. Kariera, jaką w tym samym czasie w Europie zrobił syfilis, dowodzi symetryczności tej sytuacji. Skoro, jak o tym już było wspomniane, epizodyczny i przelotny kontakt Ameryki z Polinezją doprowadził do wymiany kur na ziemniaki, to dlaczego już w Imperium Romanum nie pojawiła się kukurydza, dynia, pomidory, kakao i ów nieszczęsny ananas, a w Mezoameryce krowy, konie, kozy, owce i świnie? Dlaczego nie zaczęto tam używać koła i wytapiać żelaza? Wbrew pozorom brak jakichkolwiek wyraźniejszych wskazówek na temat Ameryki w antycznych źródłach, o czym będzie jeszcze mowa, jest już znacznie mniejszym problemem.
Brak tych i innych podobnych transferów kulturowych w zasadzie wykluczał transatlantyckie antyczne podróże, a przynajmniej antyczne regularne transatlantyckie podróże do Ameryki, z kręgu poważnych hipotez historycznych. Niżej podpisany, na ten przykład, jeszcze do niedawna był, tak samo jak cytowany wyżej Schulz, absolutnie przekonany, że takich antycznych wypraw przez Atlantyk, w ogóle nie było.
A potem całkowicie, o sto osiemdziesiąt stopni, zmienił tę opinię. W piętnaście minut.
O Lucio Russo, włoskim fizyku i historyku nauki, autor niniejszego eseju nigdy nie miał najlepszej opinii. Russo bowiem, wielki entuzjasta cywilizacji hellenistycznej, podobnie jak np. fan mingowskich Chin Gavin Menzies, cierpi na danikenozę, czyli brak jakiegokolwiek krytycyzmu wobec zebranego przez siebie materiału, oraz rozstrzyganie wszystkich wątpliwości na korzyść obiektów swojego intelektualnego afektu. Daniken wszędzie na świecie widzi ślady kosmitów, Menzies, chińskich flot skarbowych z początków XV wieku, a Russo, wielkich osiągnięć Hellenizmu. Już pierwsza wydana w Polsce książka Russo „Zapomniana rewolucja”, chociaż zawierała wiele cennego materiału, nie była wolna od tej przypadłości. Podobnie jest i w drugiej pozycji jego autorstwa „Świat przed Kolumbem”. Podobnie jak Daniken i Menzies, również Russo odwraca, naturalny dla badacza porządek rzeczy, i stawiając mocno nieortodoksyjne i kontrowersyjne twierdzenie, usiłuje tendencyjnie dobrać do niego dane, odrzucając te, które go nie potwierdzają i akceptując tylko te, które da się do tezy jakoś dopasować. Uważa też Russo, że wszelakiego typu innowacje i wynalazki, a przynajmniej większość z nich, może być dokonana tylko jednorazowo. Skoro, zdaniem Włocha, pismo przykładowo zostało wymyślone od podstaw tylko jeden raz, to wszystkie znane jego systemy, w Mezopotamii, Egipcie, Chinach i w Ameryce Środkowej, mogły powstać tylko poprzez wzajemne zapożyczenie tej idei.
A jednak to Russo wypełnił warunek, że nadzwyczajne twierdzenia wymagają nadzwyczajnych dowodów i taki dowód na regularne transatlantyckie podróże w Antyku przedstawił. Nie chodzi tu o żadne wątpliwe i wieloznaczne znaleziska archeologiczne, czy mętne i niejasne wzmianki u starożytnych kronikarzy, jak to do tej pory zwolennicy transatlantyckich kontaktów w starożytności czynili. Dokładnie jest to dowód na to, że hellenistyczny naukowiec Hipparch z Nikei, żyjący w II w p.n.e., znał dokładne współrzędne geograficzne wysp z archipelagu Małych Antyli, położonych u amerykańskich wybrzeży, w basenie Morza Karaibskiego. Jest to dowód żelbetonowy, z rodzaju takich, jakie funkcjonują w naukach ścisłych i przyrodniczych, a nie są praktycznie w ogóle spotykane w humanistyce. W zasadzie nie da się go podważyć z żadnej strony, ani w żaden alternatywny sposób zinterpretować.
Niżej podpisany rozczaruje jednak w tym miejscu swoich czytelników i …nie napisze jaki to dowód, odsyłając w tym miejscu ciekawskich do książki Russo, zwiększając tym samym jego popularność i dochody, bo włoski autor całkowicie sobie na to, w opinii pilastra, zasłużył.
Nasuwa się oczywiste pytanie, skąd Hipparch posiadł taką wiedzę i również na nie Russo potrafi przekonująco odpowiedzieć. O ile żegluga we wschodnim rejonie Morza Śródziemnego, Morzu Czerwonym, i Oceanie Indyjskim była wtedy, ogólnie rzecz ujmując, domeną Greków, którzy jakieś skąpe, bo skąpe, ale jednak źródła po sobie pozostawili, o tyle na zachodzie i Atlantyku dominowali Fenicjanie, a dokładnie Kartagińczycy, po których nie zostało prawie nic. Punijczycy okrywali swoje wyprawy mgłą tajemnicy, zwłaszcza strzegli jej wobec Greków – swoich najgroźniejszych morskich rywali. Po zdobyciu i zniszczeniu Kartaginy w 146 r p.n.e. kartagińskie archiwa państwowe, w których przechowywano relacje, zwane z grecka periplusami, z wypraw kartagińskich flot, wpadły w ręce Rzymian, którzy jednakże nie mając przekonania do żeglugi oceanicznej, sprezentowali ten łup królom Numidii. Tam też mógł Hipparch uzyskać do nich dostęp i wykorzystać zaczerpnięte z nich dane w swojej pracy. Wiadomo na pewno, że Fenicjanie potrafili docierać do Zatoki Gwinejskiej, gdzie statki ze Śródziemiomorza pojawiły się ponownie dopiero w XV wieku, a nawet opłynąć Afrykę dookoła. Wyprawa przez Atlantyk nie stanowiłaby więc dla nich technicznie szczególnego wyzwania. Należy przy tym zauważyć, że skoro potrafili oni dokładnie zmierzyć i zapisać współrzędne co najmniej sześciu karaibskich wysp (tyle na pewno znał Hipparch), to nie może być mowy o jednym, odosobnionym, pojedynczym rejsie w tamten rejon. Kontakty musiały być intensywne i trwać co najmniej dziesięciolecia. Sam Russo jest przekonany, że takie transatlantyckie wyprawy, rozpoczęte gdzieś na przełomie VI/V wieku p.n.e. były kontynuowane, nawet po upadku Kartaginy przez, również fenickiego pochodzenia, mieszkańców hiszpańskiego miasta Gades, dzisiejszego Kadyksu, aż do V wieku. Naszej ery. Czyli w sumie prawie przez tysiąc lat! No, ale to już można złożyć na karb danikenozy. Nie ulega jednak wątpliwości, że te wzajemne kontakty były długie i częste. Nie jest zatem prawdopodobne, że ograniczały się do samych tylko Małych Antyli. Kartagińczycy musieli spenetrować w tym czasie również Wielkie Antyle (Puerto Rico, Kubę, Haiti), oraz dotrzeć do kontynentu amerykańskiego. Północnego i południowego.
Tym bardziej dziwny jest brak nie tylko śladów archeologicznych, nawet tak skąpych, jakie pozostawili po sobie zarówno Polinezyjczycy, jak i Normanowie, ale także jakiejkolwiek wzajemnej wymiany kulturowej, o którym już była w tym eseju mowa. Punijczycy nie przekazali Amerykanom żadnych zwierząt hodowlanych, ani patogenów, ani technologii użytkowania koła czy metalurgii, a pismo Majów, choć Russo w swoim oratorskim zapędzie, rozpędzie i entuzjazmie twierdzi, że zostało zapożyczone od zamorskich przybyszów, w ogóle nie jest do fenickiego alfabetu w żadnym stopniu podobne. Nie zainteresowali się też Kartagińczycy uprawą kukurydzy, dyni, kakao czy ananasów. Nie zarazili się syfilisem. W ogóle te częste i intensywne kontakty nie wpłynęły w żaden widoczny sposób na cywilizację Mezoameryki. Zresztą okres ten w historii tego regionu to swoista czarna dziura. Świetność Olmeków i Majów okresu preklasycznego należała już wtedy do przeszłości, a Teotihuacan i klasyczne miasta Majów, do przyszłości. Zapotekowie zaś, najbardziej rozwinięta w tym czasie kultura Mezoameryki, tkwili w swoich górach, daleko od morza.
Te fakty jednak, które wcześniej były przytaczane jako argumenty przeciwko transatlantyckim kontaktom w Antyku, wobec dowodu podanego przez Russo, nie mogą dalej pełnić takiej funkcji i stają się zagadkami, które domagają się jakiegoś wyjaśnienia. Autor niniejszego eseju spróbuje postawić hipotezę, że właśnie owa wspomniana wyżej mezoamerykańska luka kulturowa jest wynikiem tego pierwszego kontaktu. Skoro szok kulturowy w Ameryce po przybyciu Europejczyków w XVI wieku był tak potężny, że nieomal doprowadził tamtejsze populacje do zagłady na poziomie nie tylko kulturowym, ale wręcz biologicznym, to dlaczego analogiczne, choć najwyraźniej słabsze zjawisko, nie mogło tam nastąpić dwa millenia wcześniej? Może to właśnie przybycie Kartagińczyków doprowadziło do upadku Olmeków i preklasycznych Majów? Może jednak zarazili się oni jakimiś śródziemnomorskimi chorobami? A Indianie, zauważając, że źródłem chorób są przywiezione przez Obcych zwierzęta, zarzucili potem ich hodowlę, albo w ogóle jej nie rozpoczęli? Tak czy owak jest to fascynująca historia, znacznie przewyższająca pod tym względem opowieści o antycznych kosmitach, ponieważ wydarzyła się (prawie na pewno) rzeczywiście, a potem na tysiąclecia zniknęła całkowicie z ludzkiej pamięci.
Schulz R.
Łowcy przygód w dalekich krainach. Wielkie pionierskie podróże i wiedza antyku o świecie
Wyd. PIW 2020
Russo L.
Świat przed Kolumbem. Kontakty między cywilizacjami.
Wyd. Bellona 2019
Uważamy, że przepływ między PIS a inną partią faktycznie nastąpił, jeżeli odpowiednia krzywa wyszła poza dolną granicę istotności statystycznej zaznaczoną na wykresie w postaci przerywanej linii prostej. Wynik ten jest jednoznaczny, ale zarazem nieintuicyjny. Zgubieni przez genetycznych patriotów wyborcy przeszli głównie do ruchu Szymona Hołowni. Proces ten odbył się w trzech etapach. Pod koniec października nastąpił duży jednorazowy przepływ z PIS do PL 2050, w grudniu nastąpił częściowy powrót, wreszcie kolejna fala odejść w styczniu tego roku. Jakie były motywy tych transferów? Rządy PIS są najgorszymi rządami w Polsce co najmniej od czasów Gierka, a jakoś to ich elektoratowi do tej pory przez pięć lat nie przeszkadzało. Aż nagle, w ciągu dosłownie kilku dni, coś przeszkadzać zaczęło. W tym miejscu niżej podpisany musi się przyznać, że do tej pory raczej lekceważył kwestię, która zaważyła na tym tąpnięciu poparcia, uważając ją z drugorzędną. Nie była jednak taka, jak się okazało, dla elektoratu postkomunistycznego. 
