Brat pasikonik

Autor niniejszego bloga miał już okazję do utyskiwania na sposób, w jaki w kulturze popularnej ukazuje się Kościół Katolicki, jego dzieje i tą część historii powszechnej, zwłaszcza Średniowiecze, która mocno jest z owymi dziejami powiązana. Wbrew zdaniu wielu apologetów, nie jest to jednak przejaw żadnego antykatolickiego spisku, a wynika z prostej ekonomicznej kalkulacji. Zgodnie z credo unieśmiertelnionym przez inż. Mamonia z filmu „Rejs”, szerokiej publiczności podobają się tylko te rzeczy, które już raz widziała. Skoro już raz, u zarania kina i telewizji pokazano Średniowiecze jako okres ciemny, brudny, zacofany, zaznaczony straszliwym feudalnym uciskiem chłopa pańszczyźnianego, terrorem straszliwej inkwizycji, do której Gestapo ani się nie umywało i rozświetlony jedynie blaskiem stosów, na których płonęli wszyscy, którzy w jakikolwiek sposób usiłowali ten straszliwy ucisk i terror zakwestionować, to publiczność takiego właśnie obrazu historycznego oczekuje. Wszelkie próby dostosowania przekazu do aktualnego stanu badań historycznych budzi wśród producentów strach o utratę znaczącej części publiczności i w konsekwencji zarobków. Do tego doszedł ostatnio paniczny lęk przed pokazaniem czegokolwiek, co mogłoby zostać odebrane jako, choćby bardzo ostrożna i zawoalowana krytyka islamu. Tak jest w przypadku produkcji filmowych wielkobudżetowych. Wszystkie filmy tego rodzaju, także stosunkowo nowe, jak ostatni „Robin Hood”, wyglądają jak wyjęte spod jednej propagandowej sztancy. Nieco inaczej już jest w przypadku seriali, które z definicji kręcone są dla węższego, bardziej wyspecjalizowanego kręgu odbiorców. Tutaj trafiają się już produkcje, jeżeli nawet nie zupełnie obiektywne, to przynajmniej bardziej zniuansowane. Pozytywnymi przykładami mogą być opisywani już przez autora „Tudorowie”, czy „Filary Ziemi”.

 

Jednak, nawet w tym przypadku, koszty produkcji i związana z nimi bezwładność materii jest na tyle duża, że o zupełnym zerwaniu ze stereotypem, nie może być mowy. Jest jednak w kulturze dziedzina, gdzie można to zrobić właściwie bezkosztowo i tak się też stało. To literatura. Literatura nie poważna, nie apologetyczna, nie naukowa, ale literatura jak najbardziej popularna. Zarówno w Polsce, jak i na świecie powstaje wiele książek, które, nawet pisane przez ateistów (nie mylić ze świeckimi humanistami), są, częściowo zapewne nawet bez świadomego wyboru autorów, z ducha czysto chrześcijańskie. Z polskich pisarzy należy wymienić w tym kontekście Jacka Dukaja, z Anglosasów Neala Stephensona z jego „Peanatemą”. Oraz powieść, o której właśnie pragnie autor napisać kilka słów.

 

Chodzi o „Eifelheim” Michaela Flynna. W warstwie fabularnej mamy do czynienia z powieścią dwuwątkową. Jeden z nich toczy się w niedalekiej w stosunku do nas przyszłości. Autor opisuje w nim pracę dwojga partnerów, z których jedno jest fizykiem teoretycznym pracującym nad nową teorią czasoprzestrzeni, a drugie …kliologiem. Co to znów za zawód mógłby ktoś zapytać. Otóż, zgodnie z koncepcją Flynna, kliologia jest historią, ale historią uprawianą jako nauka ścisła, metodami ilościowymi, matematycznymi. Widać tu jakieś echo asimovskiej psychohistorii. Ponieważ niżej podpisany, tak właśnie swoje zamiłowanie do historii traktuje, czemu dawał wyraz także na tym blogu, zatem postać Toma Schwoerina stała mu się od razu bardzo bliska. Podczas gdy Sharon Nagy, jego nieślubna żona pracuje nad nową teorią czasoprzestrzeni, sam Tom bada przyczyny, dla których pewna osada w Schwarzwaldzie, tytułowa Eifelheim, wioska, która opustoszała w trakcie epidemii Czarnej Śmierci w XIV wieku, nie została nigdy ponownie zasiedlona, chociaż z równań i modeli kliologicznych, wynika, że powinna.

 

Drugi, przeplatający się z pierwszym, wątek to właśnie dzieje owej wioski, tuż przed nadejściem do niej zarazy. I tu właśnie mamy do czynienia ze zjawiskiem, o którym pisałem na wstępie. Flynn musiał przeprowadzić nad późnym Średniowieczem naprawdę głębokie studia, bo opis po prostu poraża swoją dokładnością, obiektywizmem i znajomością nawet drobnych detali. Autor pokazuje nam pełen przekrój ówczesnego społeczeństwa, od bezrolnych wyrobników, tzw „niewolnych”, chociaż z niewolnikami z innych epok historycznych, zarówno wcześniejszego Antyku, jak i późniejszego Renesansu, nie mieli oni nic wspólnego, po pana feudalnego na miejscowym zamku. Aby zaś przekrój był pełny, dokonuje Flynn pewnego wybiegu sprowadzając do tego zabitego przysłowiowymi dechami zakątka Cesarstwa, absolwenta Sorbony, szczycącego się przyjaźnią z samym Wilhelmem Ockhamem, który zresztą również na kartach powieści się pojawia. Opisany reprezentant ówczesnej nauki, pełni, jako ksiądz Dietrich, funkcję miejscowego proboszcza. Powody, dla których ktoś taki woli kryć się na prowincji, zamiast błyszczeć na biskupim dworze, uczynił Flynn zrozumiałymi i podał je w sposób przekonywujący. Ksiądz Dietrich jest też głównym bohaterem tej historii i wydarzenia, których przyczyn docieka później kliolog z XXI wieku, oglądamy właśnie jego oczami.

 

A nie są to wydarzenia banalne. Otóż w tej zapadłej schwarzwaldzkiej wiosce w 1348 roku dochodzi, ni mniej ni więcej, tylko do kontaktu z pozaziemską cywilizacją. Trzeba w tym miejscu przyznać, że Flynn bez żadnych problemów wychodzi obronną ręką z takich pułapek, jak odpowiedź na pytanie, dlaczego kosmici zamiast wylądować w którymś z ówczesnych centrów cywilizacyjnych, wybrali taką głuszę, albo dlaczego, pojawiwszy się raz wtedy, nigdy dotąd nie pojawili się ponownie. Co ciekawe, cywilizacja krenków, jak przybyszy nazywają mieszkańcy wioski, choć oczywiście technologicznie góruje znacznie nad europejskim Średniowieczem, to jednak nie odbiega specjalnie od czasów Toma i Sharon. Z jednym wyjątkiem, właśnie możliwości natychmiastowego przemieszczania się we Wszechświecie. I do tej możliwości powoli dochodzi właśnie Sharon w swojej pracy. Niemniej ciągle umyka jej pewien kluczowy element. Tymczasem Tom, analizując pozostałe po Eifelheim listy, zapisy w kronikach, wzmianki w księgach handlowych, ikonografię, etc, powoli, eliminuje po kolei wszystkie możliwości, aż pozostaje mu ta jedna, w którą ani on sam, ani nikt inny nie chce z początku uwierzyć. W końcu poszukiwania Toma i Sharon splatają się ze sobą aż dochodzi do niespodziewanego finału…

 

Z punktu widzenia opisanego w pierwszej części eseju, dużo ciekawszy jest jednak wątek XIV wieczny. Gdyby Flynn pisał scenariusz do hollywoodzkiego blockbustera, zapewne pokazałby krenków schwytanych przez ciemne chłopstwo z widłami i pochodniami, zawleczonych przed oblicze potworrrnego inkwizytora, koniecznie chudego fanatyka o obłąkanym spojrzeniu i w końcu, jako straszliwych demonów, a wygląd krenkowie faktycznie mają demoniczny, spalonych, razem z całym swoim dobytkiem, na stosie. Ewentualnie w ostatniej chwili uratowanych przez oświeconych muzułmanów. Na szczęście nie mamy jednak do czynienia z blockbusterem, tylko z bardzo inteligentną powieścią. Owszem, pojawiają się wśród miejscowych hipotezy o demonicznej proweniencji krenków, ale szybko zostają ucięte przez elity – rycerza Manfreda i naszego absolwenta Sorbony, księdza Dietricha, którzy zgodnie stwierdzają, że krenkowie, podobnie jak ludzie również zostali stworzeni przez Boga. Sami obcy są w sposób oczywisty …obcy, nieludzcy. Obcy zarówno biologicznie, jak i społecznie, czy intelektualnie. Nie przypominają współczesnych Amerykanów, co jest zwykle przekleństwem produkcji SF, pod żadnym względem. Ich organizacja społeczna swoją daleko posuniętą kastowością przypomina bardziej mrowisko, niż rozwinięty feudalizm, do którego teraz trafili. A jednak, pomimo tych różnic, porozumienie okazuje się zaskakująco łatwe. Scenarzyści wielkobudżetowi zapewne nakazaliby w tym miejscu mieszkańcom Eifelheim, aby pod wpływem kontaktu z obcymi, odkryli demokrację, sprawiedliwość społeczną i prawa człowieka. Tymczasem u Flynna nic takiego nie ma miejsca. Po pierwsze społeczeństwo kosmitów, ze swoją owadzią kastowością, niczego podobnego do demokracji nie posiada, po drugie to nie średniowieczni wieśniacy muszą się w powieści odnaleźć w kulturze XXI wieku, ale na odwrót, to przybysze zmuszeni są bytować w cywilizacji feudalnej. I znów, wbrew medialnemu paradygmatowi, kultura Średniowiecza okazuje się na tyle atrakcyjna, że to właśnie krenkowie, skoro już znaleźli się w tym otoczeniu, wchodzą w sieci zależności feudalnych, a wielu z nich …nawraca się na chrześcijaństwo, co na pewno w produkcji filmowej żadną miarą by nie przeszło. Dyskusje światopoglądowe toczone przez księdza Dietricha z przedstawicielami obcych są jednym z najmocniejszych fragmentów powieści. Kontakt z obcą cywilizacją ma na krenków wpływ znacznie przemożniejszy, niż na XIV wiecznych chrześcijan. Niemniej możliwości adaptacyjne obcych okazują się jednak ograniczone, a w dodatku do wsi dociera Czarna Śmierć…

 

Nie będziemy oczywiście streszczać powieści w całości, inaczej odebralibyśmy większość radości z jej lektury, do której serdecznie zachęcamy. Obawiam się jednak, że „Eifelheim” podzieli los innych literackich rewelacji, jak wspomniana już „Peanatema”, czy „Lata ryżu i soli” Robinsona (powieść akurat całkowicie niechrześcijańska, ale też na swój sposób odkrywcza i rewolucyjna, również wywarła na autorze niniejszej recenzji gigantyczne wrażenie) i przejdzie bez najmniejszego nawet echa. Na koniec przypomnieć należy, że niżej podpisany uważa „Eifelheim” za powieść z ducha nie mniej katolicką niż twórczość Tolkiena, oraz, co zaznaczył już na wstępie, wpisuje się ona w narastający trend, do którego należy też Jacek Dukaj, czy w Ameryce Neal Stephenson. Ciekawe, kiedy w końcu ten trend przebije się do kina, bo że się w końcu przebije, wątpić nie należy.

 

„Eifelheim”

Micheal Flynn

Tłum. Tomasz Walenciak

Wyd.Solaris 2011