Czas na broń

Co jakiś czas odżywa w naszym kraju dyskusja na temat prawa do posiadania broni palnej. Zarówno jednak zwolennicy poszerzenia w Polsce tego prawa, a kraj nasz należy do najbardziej rozbrojonych na świecie, jak i jego przeciwnicy, argumentują wyłącznie na poziomie emocjonalnym. Ci pierwsi epatują wizją bezbronnych dziewic grupowo gwałconych przez hordy rozwydrzonych i bezkarnych zwyrodnialców. Ci drudzy, wizją masowych strzelanin, wojen gangów i masowych mordów autorstwa uzbrojonych psychopatów. Jedni i drudzy na poparcie swoich też mogą też przytoczyć autentyczne przypadki ze świata, a to gwałt w Rimini, a to masakrę w Las Vegas, starannie przemilczając przy tym, że dowód z anegdoty, to żaden dowód.

Argumentów racjonalnych, merytorycznych, ilościowych, właściwie w tym sporze brak. A ustalenie optymalnego w danej społeczności poziomu dostępu do broni palnej, wbrew powierzchownym na ten temat mniemaniom, nie jest bynajmniej zadaniem prostym i trywialnym.

Musimy bowiem w tym miejscu zacząć od zagadnienia pozornie z omawianym tematem całkowicie niezwiązanego. Mianowicie od czasu i jego wartości.

Czas to pieniądz. Powiedzenie to nigdy nie było bardziej aktualne niż obecnie. Czas bowiem należy do tych nielicznych dóbr, których podaż jest, mówiąc językiem ekonomii, doskonale nieelastyczna, czyli w ogóle nie zależy od ceny. A popyt na czas z kolei, w miarę rozwoju cywilizacji i wzrostu poziomu życia nieustannie rośnie. Najbogatsi obecnie ludzie na świecie, mogą, bez żadnego zauważalnego uszczerbku finansowego, odbyć podróż dookoła świata na pokładzie luksusowego jachtu, wybudować pałac na prywatnej wyspie w tropikach, wybrać się na Mont Everest, biegun południowy, a lada moment nawet na Księżyc, czy wyprawić orgię z udziałem dwudziestu nastolatek. Jednak, aby skonsumować te wszystkie atrakcje, nawet multimiliarderzy nadal dysponują zaledwie 24 godzinami na dobę, z których znaczącą część muszą poświęcić także na pracę, czy choćby sen. Im więcej istnieje alternatywnych sposobów wykorzystania czasu, tym większy jest na niego popyt. A rosnący popyt przy stałej, doskonale nieelastycznej podaży, oznacza gwałtowny wzrost ceny.

Ten lawinowo, wraz z rozwojem cywilizacyjnym, rosnący koszt czasu, niesie za sobą wiele różnych, często zaskakujących konsekwencji społecznych. Odpowiada on m in. za tzw. „przejście demograficzne”, czyli spadek dzietności wraz ze wzrostem zamożności – zjawisko całkowicie sprzeczne z ciągle przez wielu wyznawanym maltuzjanizmem. Dzieci i ich wychowanie muszą bowiem rywalizować o czas rodziców z coraz rozleglejszą paletą alternatyw, czego maltuzjaniści w ogóle nie są w stanie pojąć. W niniejszym eseju skupimy się jednak na innym aspekcie drożejącego czasu.

Jeszcze sto lat temu nie było w Europie rzadkością popełnianie drobnych przestępstw tylko po to, aby na zimę trafić do więzienia, gdzie warunki bytowe więźniów były niesłychanie trudniejsze niż dzisiaj, ale jednak ogrzewanie i wyżywienie było za darmo. Ówczesne zakłady penitencjarne w niczym nie przypominały sanatoriów, za poważniejsze przestępstwa bez ceregieli wieszano, a i tak poziom przestępczości był znacznie wyższy niż obecnie.

Wynikało to właśnie z niższego niż obecnie kosztu czasu. Kosztu alternatywnego, czyli pożytku ze wszystkich tych aktywności, na jakie osadzeni mogliby go wykorzystać, gdyby akurat w więzieniu nie przebywali. Przed rewolucją przemysłową, kiedy życie w ogóle było brudne, krótkie i brutalne (za wyjątkiem starożytnego Rzymu, gdzie było tylko krótkie i brutalne), ów koszt alternatywny był tak niski, że nawet kara śmierci, utrata nie części, jak w więzieniu, ale całości posiadanego czasu, nie była odbierana jako dostatecznie surowa i odstraszająca, jeżeli nie była połączona z wyrafinowanymi torturami.

Jednak w miarę wzrostu poziomu przeciętnego dochodu, rósł też koszt alternatywny czasu. Obecnie dla mieszkańców najbardziej rozwiniętych krajów, utrata czasu jest znacznie bardziej dokuczliwa, niż nawet bardzo duża strata materialna. Jako przykład tego trendu można przytoczyć choćby malejącą, mówiąc językiem teorii gier, „użyteczność” mandatów wystawianych za przewinienia w ruchu drogowym, co skłoniło władze zamożniejszych państw do wprowadzenia również punktów karnych. Więzienia obecne coraz mniej różnią się od pensjonatów, kara śmierci została zlikwidowana, a poziom przestępczości jest najniższy w historii. Nie dlatego, że łagodne traktowanie skutecznie przestępców zresocjalizowało, ale dlatego, że działalność kryminalna, przynajmniej ta najbardziej brutalna, przestaje się w rozwiniętych społeczeństwach opłacać. Wartość materialnego łupu, jaki potencjalnie można zrabować, odpowiadająca przeciętnie kwocie równej tygodniowemu średniemu zarobkowi, staje się coraz bardziej iluzoryczna w porównaniu z potencjalną stratą, jakiej można przy tej okazji doznać. Stratą czasu wynikłą, albo z pobytu, choćby i w komfortowym, ale jednak więzieniu, czy czasu zużytego na leczenie obrażeń, których broniące się ofiary mogą przy tej okazji napastnikowi wyrządzić.

Przejdźmy teraz od opisu jakościowego, do ilościowego i rozważmy, w jakich warunkach agresja  przemoc wobec bliźnich może się jednak opłacać. W teorii gier modeluje się agresję międzyosobniczą za pomocą tzw. macierzy Hammersteina. Jest to model uwzględniający dwa parametry, stosunek potencjalnych strat (W) do potencjalnych zysków (V), który oznaczymy literą S = W/V, oraz prawdopodobieństwo zwycięstwa silniejszej strony konfliktu, oznaczone literą X. Nie ulega bowiem wątpliwości, że nawet przy stosunkowo wysokiej wartości S, agresja, mimo mizernej wtedy wartości łupu, może się opłacać, jeżeli przewaga agresora będzie wystarczająco duża, aby mógł on liczyć na bezkarność. Tabela wypłat w zależności od tego, czy dany osobnik przyjmę strategię agresywną (A), czy ustępującą, (U) wygląda następująco:

Strategia	Agresor A	Ustępujący U
Agresor A	X-S*(1-X)	1
Ustępujący U	0	0,5

 Przestrzeń rozwiązań macierzy Hammersteina w postaci graficznej przedstawiono na wykresie nr 1

Na powyższym diagramie wyróżniono trzy strefy. W strefie I, niebieskiej, stosunek strat do zysków jest na tyle niski, że postawa agresywna opłaca się wszystkim uczestnikom, bez względu na stosunek sił. W tej strefie mamy do czynienia z nieustającą przemocą, i stanem permanentnej wojny wszystkich ze wszystkimi. W strefie II, zielonej, przy nieco większym współczynniku S, agresja jest strategią opłacalną dla strony silniejszej, ale strona słabsza mniej traci na ustąpieniu silniejszemu, niż na przystąpieniu do nierównej walki. To strefa wymuszania. Dotyczy to także stosunków obywateli z państwem, które w tej strefie, inaczej niż w poprzedniej, jest już w stanie wyegzekwować przestrzeganie stanowionych przez siebie reguł pod groźbą siły. I wreszcie w strefie III, czerwonej, przy odpowiednio wysokim współczynniku S, czyli, o czym już była mowa, przy dostatecznie wysokiej cenie czasu, agresja nie opłaca się już żadnej ze stron i obie przyjmują strategię, w której spór rozstrzyga się w oparciu o jakieś kryteria obiektywne. W przypadku ludzi są to najczęściej zapisy prawa, dlatego też taką strategię nazywamy strategią legalisty. Legalista przyjmuje postawę agresywną, kiedy znajduje się „w prawie”, np. jest właścicielem jakiegoś dobra, a ustępuje wtedy, kiedy prawa do danej rzeczy ma jego adwersarz. Podobnie jak w strefie II spotykają się zawsze strategie agresywne z ustępującymi, ale decydujący jest nie stosunek sił, ale obiektywne reguły prawne, np. prawo własności.

Większość współczesnych najbardziej rozwiniętych społeczeństw znajduje się właśnie już w strefie III i dlatego są one też bardzo praworządne, a współczynnik przestępczości jest w nich bardzo niski. Trend w kierunku malejącej, wraz z rosnącym poziomem życia, agresji, w stosunkach zarówno pomiędzy jednostkami, jak i pomiędzy państwami, jest zresztą widoczny w skali globalnej i został opisany choćby w znakomitej książce „Zmierzch przemocy” Stevena Pinkera.

I w tym miejscu powracamy do kwestii broni palnej i dostępu do niej. Co nasz model może na ten temat powiedzieć? Po pierwsze, broń nie bez powodu jest nazywana „wielkim wyrównywaczem szans”. Nawet osoba słaba fizycznie i nieprzesadnie odważna, może strzelać z pistoletu przynajmniej jako tako. Oczywiście bandyci, jak to nieustannie podkreślają przeciwnicy prawa do broni, w odpowiedzi na uzbrojenie społeczeństwa, uzbroją się również, ale przewaga, nawet doświadczonego i uzbrojonego bandyty, nad słabą, marnie strzelecko wyszkoloną, ale również uzbrojoną kobietą, jest znacznie mniejsza, niż w przypadku, kiedy obie strony są jednakowo bezbronne. Równowaga w społeczeństwie uzbrojonym przesuwa się zatem, względem rozbrojonego, w dół diagramu, w stronę niższych wartości X.

Ale jest jeszcze drugi efekt. Obustronne uzbrojenie zwiększa ryzyko obrażeń i śmierci u stron konfliktu. W populacjach biednych i prymitywnych, o niskim koszcie czasu, nie ma to większego znaczenia, ale w miarę jak czas staje się coraz droższy, ryzyko to znacząco zwiększa potencjalne koszty agresji, a zatem i wysokość parametru S. Punkt równowagi przesuwa się zatem nie tylko w dół, ale, w społecznościach powyżej pewnego progu zamożności, również na prawo, w stronę wyższych wartości S. Wynik w postaci graficznej przedstawiono na wykresie nr 2. Pozioma czerwona linia pokazuje społeczeństwo bez broni, pozioma niebieska, społeczeństwo uzbrojone.

 

Jak widać, paradoksalnie, obie strony sporu o prawo obywateli do posiadania broni, mają swoje racje. Powszechny dostęp do broni w społecznościach biednych, dzikich i prymitywnych, przemieszcza populację do strefy I. Rezultatem jest eksplozja przemocy, wojen gangów i licznych mordów, co możemy zaobserwować w krajach afrykańskich, latynoamerykańskich fawelach, czy murzyńskich gettach w USA. Jednak społeczeństwa cywilizowane i zamożne reagują przeciwnie. Przesuwają się w głąb strefy III – legalistycznej. Powszechny dostęp do broni wzmacnia w nich praworządność i legalizm, co z kolei można obserwować w Szwajcarii, czy Finlandii. Ułatwianie Polakom dostępu do broni w roku, powiedzmy, 1989 faktycznie mogło być ryzykowne. Ale obecnie?

Od upadku komunizmu Polska uczyniła jednak ogromny krok w stronę wyższego poziomu S i cena czasu jest dzisiaj w Polsce zdecydowanie bliższa poziomu szwajcarskiego, niż, dajmy na to, nigeryjskiego, zatem i poluzowanie dostępu do broni, będzie w Polsce miało efekt raczej szwajcarski, czyli dalszego spadku przestępczości i wzrostu poczucia praworządności. Co oczywiście nie wyklucza oczywistego faktu, że liczba przeróżnych incydentów, sąsiedzkich i rodzinnych porachunków, wypadków, czy samobójstw, z użyciem broni palnej nieuchronnie przejściowo wzrośnie. W miarę jednak jak powstanie i ugruntuje się w Polsce kultura obchodzenia się z bronią, te perturbacje z czasem zanikną a trwały efekt wzrostu legalizmu i praworządności pozostanie. Jakieś minimalne regulacje zapobiegające uzbrajaniu się ludzi zaburzonych psychicznie powinny naturalnie pozostać, ale niewiele ponad to.