Zaplusować u doktora Wasermana

Ziemskie kontynenty, co łatwo można zobaczyć na globusie, dzielą się na dwie nierówne masy. Większa z nich, nazywana zwykle Starym Światem, lub Wyspą Świata, to Eurazja i Afryka, mniejsza, to, oddzielony od Wyspy Świata szerokimi połaciami oceanów, Świat Nowy – Ameryki Północna i Południowa. Nie każda ziemiopodobna planeta we Wszechświecie tak właśnie musi wyglądać, a i sama Ziemia nie zawsze tak wyglądała. Tymczasem taki właśnie nierówny rozkład mas lądowych wywarł głęboki wpływ na dzieje ludzkiej cywilizacji, które w przypadku mniejszego, lub też przeciwnie, większego, ich rozczłonkowania, wyglądałyby zapewne zupełnie inaczej.

Jedna z konsekwencji tej wyspowości dała o sobie znać u schyłku paleolitu. Powstanie rolnictwa i tym samym przejście od stanu dzikości do cywilizacji, odbyło się w wielu miejscach na świecie niezależnie, ale powstałe w ten sposób w Starym Świecie cywilizacje, nigdy całkowicie izolowane od siebie nie były i napędzający wzajemnie ich rozwój przepływ towarów, genów i idei zachodził między nimi już w Starożytności.

Inaczej było z cywilizacjami Nowego Świata. Ameryki są od Starego Świata dwukrotnie mniejsze, a ponadto, w odróżnieniu od rozciągniętej równoleżnikowo, ze wschodu na zachód, Wyspy Świata, Ameryki są wydłużone południkowo, wzdłuż osi północ – południe. To sprawia, że komunikacja między poszczególnymi ich częściami jest znacznie niż w Eurazji trudniejsza. Aż do czasów nowożytnych też, cywilizacje amerykańskie pozostawały w praktycznie całkowitej izolacji od cywilizacji staroświatowych.

Nie powinno więc dziwić, że, rodzimych cywilizacji amerykańskich powstało mniej, i rozwijały się one wolniej. Na pozostałych kontynentach wyspowych, Australii i Antarktydzie, zważywszy na ich jeszcze mniejsze od Ameryk rozmiary i jeszcze gorsze warunki naturalne, żadne cywilizacje nie powstały w ogóle.

W roku 1500, kiedy te dwa, wcześniej odseparowane światy, w końcu się połączyły, mieszkańcy Eurazji dysponowali już transoceanicznymi statkami, wielkopiecowymi technologiami wytopu stali, znali kompas, proch i druk. W tym samym czasie w Ameryce nie wynaleziono jeszcze koła, eksperymentowano dopiero z obróbką miedzi, a stworzone przez Majów pismo nie zostało przejęte nawet przez ich najbliższych sąsiadów. Oba główne amerykańskie ośrodki cywilizacyjne, meksykański i andyjski, wciąż jeszcze nie wiedziały nawzajem o swoim istnieniu. Z grubsza odpowiadało to  egipskiemu, istniejącemu ponad cztery milenia wcześniej, Staremu Państwu. Wobec tak dużej różnicy poziomu rozwoju, nie należy się dziwić, że po połączeniu obu światów, amerykańskie kultury prekolumbijskie zostały po prostu unicestwione. Nie tylko dlatego, jak to się często przedstawia, że zostały podbite militarnie przez cywilizację bardziej rozwiniętą. W dziejach świata nieraz bywało, że populacje podbite, po krótkim czasie, wchłaniały najeźdźców kulturowo bez najmniejszych nawet śladów. W Ameryce zaszedł proces odwrotny. Podbici przez Europejczyków Indianie, przejęli, nieco zmodyfikowaną, ale europejską kulturę, system wartości, europejskie języki i europejskie religie.

Wynalezienie rolnictwa i powstanie cywilizacji, obok wielu oczywistych zalet, ma też jednak i pewne mniej oczywiste wady. W dobie rewizjonizmu historycznego te ostatnie są obecnie szeroko omawiane i nagłaśniane, kosztem spychania w cień i przemilczania tych pierwszych, nie należy jednak zapominać, że owe wady naprawdę obiektywnie istnieją.

Największym chyba minusem życia w cywilizacji rolniczej są, nieznane łowcom – zbieraczom, epidemie chorób zakaźnych. Ich obecność jest warunkowane dwoma czynnikami – Znacznie większe niż u łowców zagęszczenie populacji,  ułatwia wzajemne zarażanie się patogenami, a bliska obecność zwierząt hodowlanych, umożliwia transmisje chorób odzwierzęcych. Przed rewolucją przemysłową i powstaniem nowoczesnej, naukowej medycyny, w cywilizacjach maltuzjańskich, rolniczych, zachodziła zatem prosta zależność. Im bardziej rozwinięta cywilizacja, tym większą ma gęstość zaludnienia i sieć powiązań ekonomicznych, i tym więcej patogenów zawiera. Cykliczne wybuchy przeróżnych epidemii są nieuchronną konsekwencją sukcesu rolniczego. W dodatku, wskutek działania specyficznych dla cywilizacji rolniczej mechanizmów ekonomiczno – demograficznych, zwanych też pułapką maltuzjańską, epidemie takie mogą, co dzisiaj wydaje się szokujące, odgrywać pożyteczną rolę, zwiększając średni poziom życia w takiej cywilizacji, czego najbardziej znanym przykładem jest rozkwit Renesansu w Europie po przejściu epidemii Czarnej Śmierci. Z czasem też wzrasta w społeczeństwie odporność na najczęściej spotykane choroby i ich przebieg staje się łagodniejszy, choć nigdy całkowicie one nie znikają.

Niestety dla swoich pierwotnych mieszkańców, również w kwestii chorób, Ameryki pozostawały daleko w tyle. W porównaniu ze Starym Światem, były one znacznie rzadziej zaludnione, a ich pula zwierząt hodowlanych dużo skromniejsza. Nic zatem dziwnego, że przywleczone tam eurazjatyckie zarazki urządziły nieodpornym na nie tubylcom istny pogrom. W ciągu kilkudziesięciu lat ospa, grypa, czy gruźlica, w Eurazji choroby groźne, ale nie mordercze, wygubiły może nawet i 90% Indian.

Ameryka zrewanżowała się Eurazji tylko jedną znaczniejszą zarazą, ale za to jaką. Wyprawa Kolumba powróciła do Sewilii na wiosnę 1493 roku. Już w dwa lata później, w 1495 roku w Neapolu wybuchła epidemia nowej, nieznanej wcześniej choroby. We Włoszech zwano ją „hiszpańską”, we Francji „włoską”, w Polsce „francuską”, a w Rosji …”polską”. Wszędzie natomiast „dworską” co sugerować miało że zapadają na nią głównie elity społeczne. Przywieziony z Ameryki syfilis, bo o nim właśnie mówimy, przetoczył się przez Europę i Bliski Wschód z siłą huraganu. Jeszcze przed końcem XV wieku pierwsze przypadki pojawić się miały w oddalonym od Neapolu o ponad półtora tysiąca kilometrów Krakowie. Według kronikarza Macieja z Miechowa chorobę przywiozła do polskiej stolicy pewna pobożna niewiasta z pielgrzymki do Rzymu. Ta kronikarska wzmianka nieodmiennie wywołuje dzisiaj salwy śmiechu. Niezupełnie, jak się jeszcze przekonamy, słusznie. Kiła maszerowała przez Europę szybciej nawet niż Czarna Śmierć półtora stulecia wcześniej. A przecież, zważywszy na fakt, że średnia prędkość podróży po Europie nic a nic się w tym czasie nie zmieniła, oznacza to, że samo tempo przenoszenia tych chorób pomiędzy nosicielami, musiało być co najmniej porównywalne. W przypadku dwóch, tak różnych pandemii, z których jedna przenosi się przez ukąszenia zarażonych pcheł, a druga przez kontakty seksualne, czyli, na zdrowy rozum, znacznie powolniej, porównywalne tempo ich rozprzestrzeniania domaga się jakiegoś wyjaśnienia.

Aby je znaleźć musimy zbudować ilościowy model opisujący przebieg epidemii kiły. Tradycyjnie w epidemiologii używa się tzw. modelu SIR, ale nie nadaje się on do opisu chorób wenerycznych, takich jak syfilis, czy znany w naszych czasach AIDS. Tu potrzebne jest odmienne podejście.

Jeżeli przeciętnie każdy w populacji ma k partnerów seksualnych w ciągu roku, a nosicieli syfilisu jest w tej populacji  I procent, to prawdopodobieństwo, że któryś z partnerów będzie zarażony wynosi 1-(1-I)^k. Naturalnie nie oznacza to, że chorobą można się zarazić od razu. Każda choroba weneryczna ma pewne prawdopodobieństwo X przeniesienia się podczas pojedynczego stosunku. Zakładając, że średnio każdy odbywa n stosunków rocznie prawdopodobieństwo złapania choroby od zarażonego partnera wynosi 1-(1-X)^n.

Po przemnożeniu tych dwóch prawdopodobieństw przez siebie otrzymujemy prawdopodobieństwo zarażenia się zdrowego osobnika w ciągu roku:

Ponieważ w populacji, inaczej niż to jest w modelu SIR, są tylko zarażeni w ilości I i podatni w ilości 1-I, roczny przyrost zarażonych wynosi P*(1-I). Oczywiście kiedy zdrowi się zarażają, to chorzy umierają, a czasami, w późniejszych okresach historycznych, nawet zdrowieją. Ubytek chorych jest odwrotnie proporcjonalny do średniego czasu trwania choroby i oznaczamy go literką b, przy czym, z punktu widzenia modelu, nie ma w tym miejscu znaczenia czy choroba kończy się zgonem, czy wyzdrowieniem. Oprócz tego chorzy mogą umrzeć w normalny, nie związany ze swoją chorobą, sposób, w ilości m% rocznie, gdzie m jest naturalnym tempem wymiany ludzkiej populacji, rzędu 1-2%. Ostatecznie zmiana ilości chorych w jednostce czasu wynosi

Przyrównując to równanie do zera, możemy teraz obliczyć, na jakim poziomie następuje stabilizacja ilości chorych w społeczeństwie. Wynik zależy od pięciu parametrów k, n, X, b, m. Trzy z nich można jednak potraktować jako dane przez biologię (n, X, m) i w związku z tym, z grubsza stałe w danym okresie historycznym. Odsetek zarażonych syfilisem I zależy zatem głównie od czasu trwania choroby b, oraz od …rozwiązłości danego społeczeństwa, czyli od tego, jak często zmienia się w nim partnerów seksualnych – parametru k. Oto zatem rozwiązanie tego modelu w postaci graficznej

Zgodnie z tym, czego można by intuicyjnie oczekiwać, im dłużej trwa choroba i im częściej w społeczeństwie dochodzi do zmiany partnerów seksualnych, tym odsetek chorych jest wyższy. To, co już tak intuicyjnie oczywiste nie jest, to fakt, że granica jest bardzo „stroma”. Istnieje taki, bardzo wąski przedział parametrów (b, k), przy którym nawet mała ich zmiana skutkuje bardzo znacznymi zmianami odsetka chorujących. Teoretycznie, znając ten odsetek i mogąc oszacować średni czas trwania choroby b w danym czasie, można dojść do ówczesnego poziomu k. Teoretycznie, bowiem odsetek chorych stulecia temu znany jest z bardzo małą dokładnością. Niemniej, co nieco można wywnioskować.

Wielu autorów opisujących tamte czasy, jak Paweł Jasienica w jego „Polsce Jagiellonów”, zwróciło uwagę na dziwną asymetrię przeżywalności synów Kazimierza Jagiellończyka, panującego w Polsce tuż przed przybyciem krętków kiły. Nie licząc zmarłego przed tym wydarzeniem św. Kazimierza, synów monarchy można podzielić na dwie odrębne grupy.  Do pierwszej z nich należą król Czech i Węgier Władysław, oraz Zygmunt, zwany Starym. Dożyli oni słusznego, jak na swoje czasy, wieku (Władysław 60 lat, Zygmunt aż 81) i byli ojcami licznego potomstwa (Władysław co najmniej trójki, a Zygmunt aż jedenaściorga dzieci). Ich przeciwieństwem są pozostali bracia. Jan Olbracht, Fryderyk i Aleksander, którzy zmarli stosunkowo młodo (35-45 lat), w krótkim odstępie czasu (1501-1506) i bezdzietnie. Dołożywszy do tego faktu, zaczerpnięte od ówczesnych kronikarzy, informacje na temat ich życia osobistego, jest właściwie pewne, że padli oni ofiarą krętka przywiezionego do Krakowa przez pobożną niewiastę.

Te dwie populacje stosowały bowiem dwie odmienne strategie seksualne. Można je nazwać „niskim k” (Władysław i Zygmunt), oraz „wysokim k” (pozostali). Dwaj pierwsi uprawiali seryjną monogamię, mając na raz i na długo tylko jedną partnerkę. Trzej pozostali często i bez wybrzydzania zmieniali obiekty swojego afektu. Przy czym, na skutek wspomnianej już „stromości” wykresu, w momencie pojawienia się w Europie kiły, nawet niewielka różnica wysokości k, mogła doprowadzić do tak drastycznie różnego rezultatu.

Można się w tym momencie zapytać, dlaczego w takim razie większość pokolenia wnuków Jagiełły była tak lekkomyślna i tak łatwo narażała na zgubę nie tylko siebie samych, ale i dynastię, która też nie przetrzymała tego eksperymentu i wygasła już w następnym pokoleniu? Odwołując się do teorii gier, odkryjemy, że synowie Kazimierza mogli stosować obie strategie, ponieważ przed amerykańską inwazją były one równorzędne. Sukces życiowy i rozrodczy w obu przypadkach był porównywalny. Zatem obie te strategie były powszechnie w społeczeństwie obecne i praktykowane.

Wbrew zatem powszechnemu mniemaniu, Średniowiecze, jak i zresztą wszystkie przedsyfilistyczne epoki, musiało być czasem niewyobrażalnej dzisiaj rozpusty. Tylko bowiem w takim skrajnie, z dzisiejszego punktu  widzenia, rozwiązłym środowisku, zarazki kiły mogły odbyć rajd po Europie w tempie porównywalnym do zarazków Czarnej Śmierci. Gdzieś tak połowa populacji (wśród Jagiellończyków 3:2) ówczesnej christianitas musiała zmieniać partnerów seksualnych równie często, jak roznoszące dżumę pchły swoich ludzkich żywicieli. Co więcej, taka strategia nie była postrzegana, jako coś szczególnie moralnie nagannego i dlatego kiłę do Krakowa naprawdę mogła przywieźć z pielgrzymki pobożna skądinąd niewiasta.

Syfilis dokonał jednak w tym środowisku drastycznej selekcji naturalnej. Populacje rozwiązłe, jak Jagiellonowie, czy francuscy Walezjusze wymarły, a te, choćby tylko nieco bardziej cnotliwe, jak Habsburgowie, czy Burboni, przetrwały. W swojej pierwszej, najbardziej śmiertelnej, fali, syfilis zabijał jednak na tyle szybko, że paradoksalnie ograniczało to jego rozprzestrzenianie się. Przy niskim b, nawet stosunkowo wysokie k nie powoduje znaczącego przyrostu liczby chorych. Umierają oni po prostu szybciej, niż zdążą kogoś zarazić. Stąd najczęściej w społeczeństwie nadal można było spotkać zdrowych. Albo martwych. Kiła była właśnie „dworską niemocą” i ograniczała się do, z zasady mających dostęp do większej ilości partnerów seksualnych, elit. Warstwy niższe były chronione, jednak nie, jak Habsburgowie, przez swoją wstrzemięźliwość w doborze partnerów, ale przez swoją względną izolację i brak społecznej mobilności.

Czas jednak płynął, zmieniały się pokolenia i zbiorowa odporność na krętka rosła. Choć nadal była to choroba nieuleczalna, można było z nią żyć coraz dłużej i dłużej. I zarażać. Współczynnik b zaczął rosnąć i wraz z nim odsetek zarażonych. Ryzyko wzrosło ponad akceptowalny dla społeczeństwa poziom.

A jaki był ten poziom? W ekonomii używa się dla opisania podobnej sytuacji pojęcia zwanego kosztem alternatywnym. Czyli w naszym przypadku różnicy pomiędzy kosztem chorowania a kosztem niechorowania. Koszt ten wyceniany jest w ilości oczekiwanych w przyszłości okazji do pożycia seksualnego. Jeżeli ryzyko zapadnięcia na syfilis wynosi P a choroba skraca średnio życie o L lat, to można oczekiwać, że poszczególni osobnicy będą tak regulować poziom tego pierwszego, aby iloraz P*L był pewną stałą, zależną od poziomu życia.

Można w tym miejscu zauważyć, ze wydłużenie czasu trwania choroby, czyli zmniejszenie L powinno skutkować proporcjonalnym zwiększeniem akceptowalnego poziomu P. Jednak tak nie jest. W pewnym stopniu dlatego, że lata przeżyte z kiłą nie są, w porównaniu z latami zdrowia, zbyt komfortowe, a atrakcyjność seksualna dla płci przeciwnej znacznie się obniża. Jednak decydujący jest inny efekt. Zmniejszenie parametru b skutkuje bowiem, jak wynika z wykresu, wzrostem liczby zarażonych I i to wzrostem bardzo gwałtownym. Ten wzrost z nawiązką kompensuje wątpliwy komfort wydłużenia życia syfilityka. W rezultacie P szybko rośnie. Aby utrzymać go na dotychczasowym poziomie, muszą się zmienić ludzkie zachowania seksualne, opisywane przez czynnik k – średnią liczbę partnerów seksualnych.

I zmieniają się. Średniowiecze uchodzi za okres ciemny i brudny w porównaniu ze światłym i czystym rzymskim Antykiem. Historycznie jednak ani antyczni Rzymianie nie byli tak czyści, ani średniowieczni chrześcijanie tak brudni jak to się przedstawia. Prawdziwy brud i smród niemytych ciał nadszedł dopiero w wieku XVII, kiedy wszystkie autorytety medyczne zgodnie ogłosiły, że kąpiel jest niezwykle szkodliwa dla zdrowia, a autorytety moralne nie omieszkały uzupełnić, że także dla zdrowia duchowego. Ludzie Baroku nie myli się i wcale się w tym nie mylili.

Ówczesne łaźnie, oprócz funkcji kąpielowej, służyły też bowiem jako lupanary. Przybytki wątpliwej rozkoszy i wtedy już niewątpliwej kiły. Korelacja pomiędzy wizytami w łaźni a zapadalnością na syfilis była więc oczywista, choć nie woda i mydło były tego przyczynami. Niemycie się, dawało zdecydowanie większe szanse na zachowanie życia zdrowia i płodności niż mycie.

Dopiero w kolejnym, XVIII wieku, burdele oddzielono funkcjonalnie od łazienek i higiena osobista powoli zaczęła wracać do łask. Pandemia jednak nadal narastała. Długość życia nosicieli krętków, a zatem i czas zarażania ciągle rosła. Nie mając innego wyjścia, społeczeństwo zareagowało dalszym zmniejszaniem współczynnika k. Pojawiła się mieszczańska moralność, która samą ludzką seksualność, przez stulecia i tysiąclecia traktowaną jako coś naturalnego, poddała anatemie towarzyskiej i zepchnęła do podziemia. „Te rzeczy” nadal się, co prawda, robiło, ale już się o nich nie mówiło. A potem nadeszła rewolucja przemysłowa.

I wywołane przez nią wielkie ruchy migracyjne. Skończyła się względna izolacja poszczególnych środowisk, również wiejskich. Kiła przestała być dworską niemocą, a stała się przypadłością prawdziwie masową i demokratyczną. Wyższe warstwy społeczne, dzięki wytworzonych przez stulecia obcowania z chorobą, odpowiednich mechanizmach behawioralnych regulujących zachowania seksualne, jakoś się jeszcze broniły, ale lud, który zawsze dotąd gził się na prawo i lewo bezrefleksyjnie, ale i bezkarnie, został zainfekowany praktycznie całkowicie. Na początku XX wieku, o czym pisali ówcześni etnografowie i krajoznawcy, w niektórych wioskach góralskich odsetek nosicieli syfilisu sięgał już prawie 100%.

Na ratunek przyszła wtedy nowoczesna medycyna. Po stuleciach bezowocnych wysiłków, w 1909 roku opracowano wreszcie pierwszą skuteczną, prowadzącą do całkowitego wyleczenia chorych, terapię. Współczynnik b zaczął znów spadać, a po wprowadzeniu do leczenia antybiotyków, średni czas trwania choroby skrócił się do kilku miesięcy, a nawet tygodni.

Zgodnie z dotychczasową tendencją należałoby oczekiwać, że spowoduje to wzrost popularności strategii „wysokiego k”. I faktycznie, zaraz później rozpoczęła się tzw. „rewolucja seksualna”, w trakcie której, porzucając obowiązujące przez sto lat mieszczańskie konwenanse, znów zaczęto perorować o wolnej miłości, każdego z każdym. Można było oczekiwać, że ostatecznie odsetek nosicieli kiły spadnie z powrotem do poziomu z czasów preindustrialnych, czyli kilku procent populacji.

Tym większe może być zaskoczenie, kiedy uświadomimy sobie, że wcale tak się nie stało. Odsetek zarażonych w drugiej połowie XX wieku, owszem, spadł do poziomu przedprzemysłowego, ale wcale na tym nie poprzestał. Spadał nadal, aż do jakiegoś zupełnie symbolicznego poziomu liczonego w promilach pod koniec XX wieku.

Szeroko głoszone są poglądy, że stało się tak z powodu zmian w trzecim, nie omawianym do tej pory parametrze opisującym chorobę, mianowicie w prawdopodobieństwie zarażenia w pojedynczym stosunku, X. Jest on warunkowany biologicznie i jako taki jest niewrażliwy na ludzkie zachowania, ale można ten problem obejść. W tym celu wynaleziono prezerwatywę.

Swego czasu, to, jak bardzo używanie prezerwatyw ogranicza możliwość zakażeń chorobami wenerycznymi, było przedmiotem bardzo zażartych sporów. Nie wnikając w meritum, możemy przyjąć, że w jakimś stopniu na pewno ogranicza i tym samym zmniejsza ogólne prawdopodobieństwo P. Jednak, jak już wspomniano, ludzie w swoim życiu maksymalizują nie prawdopodobieństwo uchronienia się przed chorobą, w tym celu wystarczyłoby przecież w ogóle wstrzymać się od zmieniania partnera seksualnego, tylko spodziewane korzyści z życia. Skoro, dzięki prezerwatywom, ryzyko złapania kiły czy AIDS, spadło, reakcją byłoby zwiększenie poziomu hedonizmu, mierzonego wysokością k. I strategia wysokiego k znów by zyskiwała na frekwencji, dopóki ogólny poziom zarażonych I nie wróciłby do równowagi. Proces ten ilustruje poniższy wykres.

Widać na nim, że wprowadzenie prezerwatyw nie spowodowałoby spadku ilości zachorowań, a jedynie przemieszczenie się układu wzdłuż „poziomicy” stałego I do nowego położenia równowagi przy dużo wyższym k.

Cokolwiek więc spowodowało tak drastyczną redukcję liczby nosicieli, nie były to prezerwatywy. Zatem co?

Nie mogło to być nic innego, jak tylko rosnący, wraz z zamożnością społeczeństwa, koszt czasu. W miarę przybywania atrakcyjnych alternatyw na jego wykorzystanie, czas stał się zbyt cenny, aby można było pozwolić sobie na jego utratę poprzez chorowanie. Zwłaszcza na choroby weneryczne – których leczenie nadal jest bardzo trudne i czasochłonne. Koszt alternatywny stał się niedopuszczalnie wysoki. I współczynnik k musiał ulec daleko idącej redukcji. I uległ. Wbrew pozorom, żyjemy zatem obecnie w najbardziej przyzwoitych i najmniej wyuzdanych czasach w historii. „Rewolucja seksualna” odbyła się wyłącznie w sferze wirtualnej. W realu, jak wskazują twarde dane, zwyciężył bardzo restrykcyjny purytanizm.

Rozwój etyczny, również w dziedzinie seksualnej odbywa się więc ściśle proporcjonalnie do rozwoju materialnego. Im bogatsze społeczeństwo, tym wyższy poziom moralny ono reprezentuje.

Powyższemu rozumowaniu trudno byłoby zaprzeczyć na gruncie teoretycznym, ale w praktyce istnieje pewne zjawisko, które, przynajmniej na pierwszy rzut oka, zadaje mu kłam. Zjawisko to zilustrowano na powyższym wykresie w postaci „linii AIDS”. Wszystko to, co wyżej napisano na temat kiły, stosuje się bowiem tak samo dobrze do tej właśnie choroby. Z jedną istotną różnicą. Prawdopodobieństwo zarażenia się AIDS w pojedynczym stosunku, czyli nasz parametr X, jest o dwa rzędy wielkości mniejsze niż w przypadku syfilisu. Z drugiej jednak strony, na AIDS ciągle nie ma jeszcze lekarstwa, a współczynnik b jest, w porównaniu z syfilisem, niski. Uwzględniając te różnice można nakreślić wykres nosicieli HIV, tak samo i w tej samej skali, jak na zrobiliśmy to dla kiły. Oto i on:

Nie trzeba nawet szczegółowej analizy, aby od razu zauważyć, że wykres AIDS w całości zawiera się w wykresie syfilisu. Dla dowolnej kombinacji parametrów (k; b), nosiciele krętków zawsze będą przeważać liczebnie nad dostarczycielami HIV.

Skoro zatem społeczeństwo cechuje niski, ustabilizowany poziom k, który blokuje rozprzestrzenianie się kiły powyżej obecnego, liczonego w promilach, poziomu, to powinien on także zablokować epidemię AIDS. I to, nawet uwzględniając znacznie dłuższy czas trwania choroby, ta stabilizacja powinna nastąpić na znacznie niższym poziomie, praktycznie nie różniącym się od zera.

AIDS w myśl tej hipotezy, w ogóle nie powinien istnieć, a już na pewno nie w najbardziej rozwiniętych i najbogatszych społeczeństwach, tam, gdzie alternatywny koszt czasu jest najwyższy.

A jednak istnieje. W stopniu porównywalnym, a nawet przewyższającym odsetek nosicieli kiły.

Rozwiązanie tego paradoksu wymaga zauważenia, że we wszystkich dotychczasowych rozważaniach braliśmy pod uwagę wartości średnie. Społeczeństwo nie składa się jednak, jakby chcieli komuniści, z jednakowych, jak sztachety w płocie, jednostek. Średni poziom rozwiązłości to poziom średni, ale zawsze znajdą się populacje, które od tej średniej będą odbiegać zarówno w jedną, jak i w druga stronę. Przykładem grupy o k znacząco niższym niż przeciętny są zakonnicy. Przykładem przeciwnym są …no właśnie.

Nie jest przypadkiem, że epidemia AIDS wybuchła i do dzisiaj się utrzymuje głównie w społeczności homoseksualistów. Tak jest w Europie i Ameryce, gdzie ogólna liczba zarażonych jest bardzo niska, natomiast nie w Afryce, gdzie bardzo wysoki odsetek chorych jednoznacznie wskazuje na równie wysoki poziom k tamtejszych biednych, prymitywnych i zacofanych społeczeństw, gdzie poza seksem, brak jest właściwie alternatywnych sposobów na wykorzystanie czasu.

Tymczasem w społeczeństwach zamożnych i cywilizowanych, których cechuje niski średni poziom k, obecność swoistych wysp rozwiązłości od razu rzuca się w oczy. W USA homoseksualiści stanowią ok 1-2% ludności, natomiast ponad połowę zarażonych wirusem HIV. Jest to odsetek wyższy niż nawet w najbardziej poszkodowanych pod tym względem krajach afrykańskich, zatem amerykańscy „geje” muszą zmieniać partnerów seksualnych z częstotliwością porównywalną do afrykańskich poligamistów. Co prawda homoseksualne praktyki seksualne są pod względem transmisji HIV bardziej ryzykowne niż seks standardowy, heteroseksualny, ale efekt ten jest kompensowany przez generalnie wyższy w USA ogólny poziom higieny i opieki medycznej. Gdyby zatem homoseksualiści faktycznie, jak się nam usiłuje wmówić, byli skłonni do tworzenia stałych i stabilnych związków, choćby nawet i z innymi homoseksualistami, odsetek zarażonych HIV w tym gronie nie różniłby się zbytnio od średniej w całym kraju. Wyjaśnia to też fenomen relatywnie bardzo niskiego odsetka chorych w krajach muzułmańskich, nawet bardzo biednych i zacofanych, ale równocześnie skrajnie nietolerancyjnych wobec „gejów” i ich postulatów.

Po wydzieleniu zatem homoseksualistów i innych specyficznych grup ryzyka, jak zarażający się bezpośrednio przez krew narkomani, faktyczny odsetek chorych na AIDS w cywilizowanych społeczeństwach niskiego k, faktycznie jest znikomy, niższy niż w przypadku syfilisu, dokładnie tak, jak nasz model przewiduje. To, że im bardziej rozwinięte i bogate jest społeczeństwo, tym mniej w nim przemocy i pospolitej przestępczości, wiadomo już od dawna. Jednak wraz z rozwojem cywilizacyjnym poziom etyczny wzrasta także w innych dziedzinach, także pozornie nieczułych na zjawiska ekonomiczne.

Fragmenty powyższego eseju zostały opublikowane w 1491/1492 numerze tygodnika „Najwyższy Czas”, pt „Marsz epidemii”