Papierowy tygrys, zmęczony smok

W nocy z 9 na 10 marca 1945 roku w wyniku nalotu bombowego na Tokio powstała tzw. burza ogniowa, w której zginęło ponad 100 tysięcy ludzi, a praktycznie cała zabudowa została doszczętnie wypalona. 6 sierpnia tegoż roku nad miastem Hiroshima rozpalił się błysk „jaśniejszy niż tysiąc słońc”. Wskutek pierwszego w historii ataku nuklearnego, zginęło kilkadziesiąt tysięcy mieszkańców, a Hiroshima została zrównana z ziemią. Trzy dni później, 9 sierpnia, w atomowym ogniu spłonęło Nagasaki.

W wyemitowanym 15 sierpnia w radiu przemówieniu, japoński tenno, na zachodzie tytułowany zwyczajowo cesarzem, w końcu musiał przyznać, że prowadzenie polityki godnościowej i podnoszenie kraju z kolan, nie przyniosło jednak Japonii pomyślności. Po ośmiu latach krwawej wojny toczonej z Chinami, USA, Wlk Brytanią, Holandią i ZSRR, Japonia skapitulowała. Kraj dosłownie leżał w gruzach. Zniszczone były praktycznie wszystkie większe miasta i ośrodki przemysłowej, a ci mieszkańcy, którzy uszli z życiem, wegetowali w skrajnej nędzy. Jeszcze pięć lat po wojnie, ówczesny japoński PKB per capita był, co wydaje się dzisiaj nie do wyobrażenia, dwukrotnie niższy od ówczesnego …polskiego.

Zmiana polityki godnościowej na politykę białej flagi przyniosła jednak Japonii gigantyczne korzyści. Okupujący archipelag po wojnie Amerykanie zmienili ustrój społeczno – gospodarczy Japonii w kierunku bardziej wolnorynkowym. W rezultacie gospodarka Kwitnącej Wiśni zaczęła się rozwijać. Szybko. Bardzo szybko. W latach 60 XX wieku tempo wzrostu wyspiarskiego dobrobytu, mierzonego PKB per capita, sięgało nawet 10% rocznie. Pod koniec lat 80 japoński PKB per capita przekroczył zaś 80% poziomu amerykańskiego. Wydawało się, że już, lada moment, biel i czerwień japońskiej flagi zastąpią amerykańskie „Stars and stripes” w roli światowego lidera gospodarczego i cywilizacyjnego, a nawet militarnego. USA miał zaś czekać nieunikniony zmierzch i upadek. Nad światem zapanować miało niepodzielnie Wschodzące Słońce.

I …nic. Japonia nie tylko nie prześcignęła Ameryki, ale, w stosunku do niej, zaczęła się wręcz cofać i dzisiaj japoński PKB pc stanowi już tylko 72% poziomu USA. Podobna historia, choć na mniejszą skalę, przydarzyła się też Tajwanowi i Korei. W przeciwieństwie do Japonii, oba te kraje nadal jeszcze gonią USA, ale już bardzo powoli. Z krajów Dalekiego Wschodu jedynie Singapur i Hong-Kong faktycznie przegoniły dobrobytem Amerykanów. Jednak, przy ich specyficznym statusie miast-państw, było to o wiele łatwiejsze.

Krajem, który z Japonią najdłużej wojował i wyszedł z tej wojny zniszczony w porównywalnym z nią stopniu, były Chiny. Po wojnie zaś, mniej szczęśliwe niż Japonia, wpadły Chiny dodatkowo w łapy komunizmu, który przez kolejne dekady, siał w Chinach terror, głód, ruinę i zniszczenie. Pod koniec lat 70, kiedy w Pekinie do władzy doszła bardziej umiarkowana, pragmatyczna frakcja komunistów, kraj leżał dosłownie w gruzach. Zniszczone był przemysł i rolnictwo, a ci mieszkańcy, którzy zdołali ujść z życiem, wegetowali w skrajnej nędzy. W roku 1976 ówczesny chiński PKB per capita stanowił ledwo …10% ówczesnego polskiego, wcale przecież nie wygórowanego.

W tej sytuacji komuniści chińscy, nie mając już innego wyjścia, zmienili ustrój społeczno – gospodarczy Chin w kierunku bardziej wolnorynkowym. W rezultacie gospodarka Kraju Środka zaczęła się rozwijać. Szybko. Bardzo szybko. W pierwszej dekadzie XXI wieku, tempo wzrostu chińskiego dobrobytu sięgało nawet 10% rocznie. Bardzo szybko pojawiły się głosy o nowym supermocarstwie rzucającym wyzwanie USA, o świecie dwubiegunowym i oczywiście o zmierzchu Ameryki i jej nieuniknionym upadku. Nad światem zapanować miał niepodzielnie Smoczy Tron.

Jeżeli te historie wydadzą się czytelnikom bardzo podobne, to autor śpieszy w tym miejscu z zapewnieniem, że to podobieństwo jest jedynie powierzchowne i złudne, a analogia fałszywa. Pierwszą z różnic pokazuje poniższy wykres na którym pokazano odsetek, jaki w latach 1950-2019 chiński PKB per capita stanowił względem innych krajów regionu, oraz Polski i USA.

Japonia, jak już autor wspomniał, zatrzymała się przy 80% poziomu amerykańskiego. Tymczasem dzisiaj, w roku 2020, rzekomo równorzędne z USA globalne supermocarstwo, w rzeczywistości ledwo sięga ¼ poziomu USA, 1/3 poziomu Japonii, oraz ½ poziomu …Polski. Chiński tygrys jest więc w znacznej mierze papierowy. No, ale, można w tym momencie kontrargumentować, inaczej niż w przypadku Tokio, pekiński smok jeszcze przecież pogoni za USA nie zakończył. Kiedy zatem Chiny, biorąc pod uwagę dotychczasowy trend, zrównają się cywilizacyjnie z Ameryką? Prawidłowa odpowiedź na to pytanie brzmi …nigdy. Nigdy Chiny nie dogonią USA.

Ani Japonii.

Ani Korei Południowej

Ani Tajwanu.

Ani nawet Polski też Chiny nigdy nie dogonią.

Ocenianie gospodarek poprzez poziom PKB i jego dynamiki, odbywa się przy, rzadko kiedy werbalizowanym wprost założeniu, że wzrost gospodarczy, tak samo jak wzrost populacji myszy w przyrodzie, ma charakter wykładniczy. Czyli że jest proporcjonalny do poziomu PKB, czy populacji myszy, już wcześniej osiągniętego i przyrasta o określony jego odsetek rocznie. Podobnie jak myszy rodzą kolejne myszy, tak samo pieniądz ma rodzić pieniądz. Tak jest w istocie, ale tylko wtedy, kiedy podstawowym środkiem produkcji jest właśnie pieniądz, czyli kapitał. W poprzedzającej kapitalizm gospodarce rolniczej, maltuzjańskiej, kiedy podstawowym środkiem produkcji była ziemia, w postaci ziemi rolnej, czy surowców wydobywanych w kopalniach, wzrost gospodarczy był, jak zauważył Thomas Malthus, ekonomista który pierwszy opisał ilościowo tą cywilizację, bardziej liniowy niż wykładniczy. I podawanie ówczesnego wzrostu w procentach, co często się w publicystyce historycznej spotyka, jest sporym przekłamaniem.

Ale i w cywilizacji kapitalistycznej, industrialnej, tak samo jak i w ekologii, wzrost wykładniczy nie może trwać wiecznie. Populacja myszy, ani nawet populacja much również nie rosną przecież w nieskończoność. Realnie, wskutek narastającej wraz ze wzrostem populacji, konkurencji międzyosobniczej o dostęp do zasobów, wykładniczy wzrost populacji zawsze w końcu wyhamowuje i populacja stabilizuje się na pewnym poziomie liczebności zwanym pojemnością środowiska. W ekonomii odpowiednikiem tego mechanizmu jest akumulacja kapitału. Konkurencja miedzy kapitałem również stopniowo narasta, czego widocznym rezultatem jest malejąca stopa zwrotu. W rezultacie zarówno w ekologii jak i w ekonomii wzrost wykładniczy przekształca się we wzrost logistyczny, który zwalnia coraz bardziej, aż zamiera na asymptocie pojemności środowiska, czy maksymalnego poziomu PKB i PKB per capita. Równanie logistyczne określone jest przez dwa parametry. Tempo przyrostu w czasie, tak samo jak we wzroście wykładniczym, oznaczane literą r i pojemność środowiska – maksymalna wielkość populacji i PKB oznaczane zwykle przez K

Znając dotychczasową dynamikę PKB per capita możemy interpolować krzywe logistyczne wzdłuż których się ona odbywała i tym samym wyznaczyć oba ich parametry. Pojemność środowiska K dla omawianych krajów pokazano na kolejnym wykresie. Obok poziomu docelowego, zaznaczono też poziom obecny z 2019 roku.

Widzimy, że Japonia właściwie już osiągnęła swoją asymptotę, a Korea i Tajwan są jej stosunkowo bliskie.  Zaskoczeniem może być natomiast fakt, że blisko niej są również …Chiny. I że ta chińska asymptota, maksymalny możliwy poziom zamożności, leży nie tylko najniżej ze wszystkich pokazanych krajów, ale leży też niżej, niż poziom zamożności jaki te kraje, również Polska, mają obecnie! Nie tylko więc Chiny nie dogonią nigdy USA, Japonii, czy Polski, ale nie osiągną nawet ich dzisiejszego poziomu zamożności. Na zawsze zatem pozostaną krajem biednym, prymitywnym i zacofanym. Całe stulecie 1950-2050 w wykonaniu omawianych krajów przedstawiono na wykresie. Zaznaczono na nim nie tylko dynamikę dobrobytu, ale i asymptoty do których PKB per capita w poszczególnych krajach dąży.

W tym miejscu nasuwa się jednak oczywiste pytanie, dlaczego Chiny tak właśnie mają? Wszak trzy z omawianych krajów, Tajwan, Singapur i Hong-Kong, są właściwie tak samo „chińskie” jak Chiny, zamieszkałe w przeważającej mierze przez Chińczyków, a ich poziomy asymptot zamożności K są dużo od chińskiego wyższe. Korea i Japonia zaś, chociaż Chinami już nie są, to i tak są kulturowo im bliższe dużo bardziej niż Polsce, czy USA. Dodatkowo można zauważyć inne intrygujące zjawisko. Kiedy, oprócz samego poziomu docelowego parametru K, weźmiemy tez pod uwagę trajektorie po której dana gospodarka do tego punktu docelowego zmierza, czyli parametr r. Okazuje się, że oba te parametry nie są niezależne. Im szybciej gospodarka się rozwija, czyli im wyższe ma r, tym niższy docelowy poziom K osiągnie. Z omawianych krajów, jedynie Singapur zdaje się wyłamywać z tej reguły:

Istnieje zatem jakiś powód dla którego Chiny znajdują się na jednym krańcu tej skali, z szybkim, ale za to krótkim wzrostem, a USA na drugim, ze wzrostem wolnym, ale bardzo długo trwającym. Aby znaleźć ten powód musimy wyjść poza PKB i sięgnąć do innych danych opisujących gospodarki poszczególnych krajów. Takim dodatkowym parametrem będzie w naszym przypadku wskaźnik Index of Economic Freedom, tzw IEF. Wskaźnik ten, określa z grubsza poziom wolnego rynku w danej gospodarce, intuicyjnie oczekujemy bowiem, że poziom zamożności danego kraju, może być z wolnym rynkiem jakoś skorelowany.

I, co za niespodzianka, faktycznie jest. Poziom korelacji wynosi 79%. Im bardziej wolnorynkowy kraj, tym wyższy pułap zamożności K osiągnie. Chiny, jako kraj nadal faktycznie komunistyczny, tyle że w fazie swoistego NEPu, przystało, kraj w którym właściwie nie ma własności prywatnej, ma IEF stosunkowo niski i tym samym i niewielki osiągalny poziom PKB per capita. Startując jednak od bardzo niskiego poziomu wyjściowego, wskutek agresywnych inwestycji kapitałowych, mogły Chiny osiągnąć wzrost gospodarczy bardzo szybki, ale też i krótkotrwały. Rosja przed I wojną światową, a potem ZSRR, też okresowo były najszybciej rozwijającymi się krajami swoich czasów. Nie zdominowały jednak świata, choć powszechnie to prorokowano, a ZSRR nawet jawnie to zapowiadał.

Drążąc temat dalej, zauważmy, że na całość IEF składa się 12 subparametrów, takich jak wolność od korupcji, poziom ochrony własności prywatnej, wolność handlu itp. Jeżeli każdą z tych 12 składowych potraktujemy jako współrzędną, to możemy zbudować tzw. przestrzeń fazową o 12 wymiarach. Każdy kraj staje się wtedy punktem w takiej przestrzeni. Kraje o podobnym ustroju określonym przez parametry modelu IEF, znajdą się w przestrzeni fazowej blisko siebie, a kraje o odmiennych ustrojach – daleko. Mierząc odległości w tej przestrzeni, możemy zobaczyć do jakich krajów Chinom blisko pod względem ustroju gospodarczego, a do jakich daleko. Do porównania wzięto tym razem więcej krajów z szeroko rozumianego basenu Pacyfiku. Przedstawienie dwunastowymiarowej przestrzeni fazowej w dwóch wymiarach kartki papieru, tak aby zachować odległości między punktami, jest zadaniem karkołomnym i dla komputera bardzo trudnym, wymagającym długich, złożonych obliczeń. Ale jednak jest ono, jak widać na poniższym wykresie, wykonalne. Ponieważ wśród krajów wziętych do analizy znajduje się zarówno kraj z najwyższym (Singapur), jak i z najniższym (Korea płn) IEF na świecie, wykorzystano te dwa skrajne punkty do wytyczenia swoistej „osi wolnego rynku”. Pod pojęciem „inne Chiny” kryją się kraje chińskie niekomunistyczne. Makau, Hong Kong, Singapur i Tajwan. „Tygrysy” to pozostałe wysokorozwinięte kraje azjatyckie: Japonia, Korea i Malezja.

Okazuje się że kraje o tradycji anglosaskiej, USA, Kanada, Australia i Nowa Zelandia, pod względem ustroju społeczno-gospodarczego różnią się bardzo niewiele i wszystkie w przestrzeni fazowej znajdują się blisko siebie. Niedaleko nich, ale jednak wyraźnie oddzielone, są też „tygrysy”: Japonia, Korea i Malezja, oraz „inne Chiny” – poza Makau. To ostatnie znajduje się w otoczeniu takich krajów, jak Meksyk, Panama, Filipiny i Peru. Kraje latynoskie zresztą, inaczej niż anglosaskie, nie stanowią jednej zwartej grupy, a ich spektrum ustrojowe rozciąga się od mało różniącego się od azjatyckich tygrysów Chile, do niepokojąco bliskiej Korei płn. Boliwii. A Chiny właściwe, kontynentalne, ludowe? Ano właśnie. W żadnym razie nie jest to kraj wolnorynkowy i praworządny. Bliżej mu ustrojowo do Rosji, niż do któregokolwiek z cywilizowanych krajów azjatyckich, w tym również chińskich Tajwanu i Singapuru.

Wpływ różnic ustrojowych i jakości rządzenia na wzrost gospodarczy nie jest ewidentny, dopóki dany kraj jest biedny i tym samym zwrot z inwestycji kapitałowych jest wysoki. Mając odpowiednio dużą stopę zwrotu, kapitał chętnie zaryzykuje, nawet przy wysokiej korupcji i dużej niepewności instytucjonalnej. Jednak w miarę akumulacji kapitału, stopa zwrotu spada i jakość rządzenia zaczyna być istotna. W końcu zwrot jest na tyle niewielki, że nie warto ryzykować, że inwestycja zostanie przez władzę „udomowiona”, a koszt obsługi korupcyjnej zje wszystkie potencjalne zyski. Inwestycje się zwijają, a rozwój zamiera na poziomie, nieco mylnie zwanym „pułapką średniego rozwoju” Poziom tej pułapki, czyli asymptota K, jest tym niższy im gorszy jest rząd i niższy współczynnik IEF. Kraje wolnorynkowe i praworządne, o odpowiednio wysokim IEF, przechodzą zaś przez tą pułapkę w ogóle bez szwanku, zamieniając jedynie główny silnik rozwoju z inwestycji kapitałowych, na innowacje. Rozwój oparty na innowacjach ma jednak innych charakter niż rozwój kapitałowy. Zwrot z innowacji jest niski, zatem rozwój przebiega dużo wolniej. Najważniejsze jednak, że, inaczej niż w przypadku kapitału, innowacje nie rodzą same kolejnych innowacji. Wzrost gospodarczy przestaje być więc wykładniczy i staje się znów, jak w maltuzjanizmie, liniowy. W tej fazie układ staje się też wrażliwy na efekty drugorzędowe, nie tylko gospodarczo-ustrojowe, ale także kulturowe. W końcu, mimo zbliżonego położenia w przestrzeni fazowej IEF, azjatyckie „tygrysy”, z wyjątkiem Singapuru, mają wyraźnie niższą asymptotę maksymalnego dobrobytu od krajów anglosaskich. Pozostające przez kilkaset lat pod władaniem Portugalii Makau leży zaś, zapewne z tego właśnie powodu, bliżej w tej przestrzeni krajów latynoskich, niż chińskich.

Te subtelne różnice nie dotyczą jednak chińskiego komunistycznego smoka, który padnie na długo przed osiągnięciem granicy, przy której zaczynają one mieć znaczenie. Chińska „pułapka średniego rozwoju” leży naprawdę bardzo nisko. Oczywiście przyszłość nie jest zdeterminowana i również Chiny mogą tej pułapki uniknąć. Ale jeżeli faktycznie mają z sukcesem gonić USA, to same muszą się stać takie jak USA. Praworządne, wolnorynkowe i indywidualistyczne. Japonia, Korea, czy Tajwan zaszły tą drogą dużo dalej niż obecne Chiny, a i tak nie było to, jak się okazuje, wystarczająco daleko. Ale, aby osiągnąć choćby poziom Tajwanu, muszą Chiny zbliżyć się do Tajwanu również w przestrzeni fazowej, czyli podnieść swój IEF o około 20 pkt, co, co prawda umieściłoby Chiny w gronie krajów naprawdę cywilizowanych, ale i oznaczałoby najpewniej utratę władzy przez obecne elity rządzące, na co nie mogą sobie one pozwolić. Nie pierwszy to przypadek w krajach dzikich, o niskim IEF, że interesy kraju są zasadniczo sprzeczne z interesami jego władzy.

 

Powyższy artykuł był opublikowany w 1579/1580 numerze tygodnika „Najwyższy Czas”