Jakość przechodzi w ilość

Czym różni się ubikacja polska od ubikacji radzieckiej? Tym, że po wyjściu z polskiej myje się ręce, a po wyjściu z radzieckiej – nogi. Jako osoba pamiętająca czasy PRL, a także mająca okazję odwiedzić ZSRR, kiedy on jeszcze istniał, niżej podpisany może zaświadczyć, że powyższy żart z tamtych czasów przekazuje najprawdziwszą prawdę. Będąc przyzwyczajonym do nędznego przecież standardu cywilizacyjnego PRL, pogorszonego jeszcze dodatkowo przez kryzys Gierka, spodziewał się autor niniejszego eseju podobnego poziomu w ZSRR. I przeżył głęboki szok. Radziecka nędza, prymityw i zacofanie, były znacznie głębsze, niż w toczonym postgierkowskim kryzysie PRL. W polskich sklepach w tamtym czasie notorycznie brakowało podstawowych artykułów, ale powszechnie używano już automatycznych kas sklepowych z napędem elektrycznym. Tymczasem w przodującym ZSRR towarzyszki sprzedawczynie, nadal wykazywały się wielką biegłością w obsłudze …liczydeł. I faktycznie, przytoczony na wstępie dowcip absolutnie w niczym nie zafałszowywał stanu rzeczywistego. Po wyjściu z radzieckiej ubikacji naprawdę należało umyć i dokładnie zdezynfekować nogi. A najlepiej do niej w ogóle nie wchodzić. Porównywalny szok toaletowy, tylko niejako w odwrotną stronę, spotykał wtedy podróżnika, który zdołał wyrwać się z PRL do krajów Zachodu. Tamtejsze toalety publiczne, w porównaniu z tymi z PRL, nie mówiąc już o przybytkach z ZSRR, wydawały się jakimiś sterylnymi wnętrzami futurystycznych statków kosmicznych.

Stan i wygląd publicznych toalet jest zatem całkiem dobrym wyznacznikiem ogólnego poziomu cywilizacyjnego w danym kraju, o czym świadczy też przykładowo porównanie poziomu toaletowego miedzy Izraelem, a Autonomią Palestyńską, z wyraźną na korzyść Izraela różnicą, chociaż oczywiście mniejszą niż w przypadku PRL i ówczesnego Zachodu. Sprawdza się on jednak dobrze, kiedy te różnice są tak duże i oczywiste, jak między PRL, ZSRR i Zachodem w latach 80 XX wieku. Jak jednak ocenić czy bardziej cywilizowana jest Szwecja, czy Norwegia?  Belgia, czy Holandia? Potrzebny jest wskaźnik nie jakościowy, ale ścisły, ilościowy. Jak on jednak powinien wyglądać?

Niniejszy artykuł jest próbą zaproponowania takiego właśnie ścisłego, ilościowego wskaźnika poziomu cywilizacyjnego danego kraju. Od czego zatem, patrząc z tego punktu widzenia, ów poziom zależy? Co decyduje, że toalety publiczne w jednym kraju są czyste, schludne i sterylne, a w drugim nieodparcie kojarzą się z bramami piekielnymi Dantego?

 Pierwszym czynnikiem jest na pewno zamożność społeczeństwa. Tylko bogaty naród w ogóle stać na przeróżne cywilizacyjne fanaberie, jak właśnie higieniczne ubikacje. Zatem na pewno będzie cywilizacja zależeć od poziomu PKB per capita. Jego udział w całym wskaźniku, czyli tzw. wagę, przyjęto na 40% całkowitego poziomu cywilizacyjnego. Pieniądze jednak, chociaż są warunkiem koniecznym cywilizacji, nie są jednak warunkiem wystarczającym. Znajdą się na Ziemi kraje nawet stosunkowo bogate, bo przykładowo posiadające ponadprzeciętnej wielkości zasoby naturalne, zwłaszcza ropę, ale fatalnie zarządzane, z beznadziejną infrastrukturą i totalnie skorumpowanym aparatem państwowym. Nie ulega zaś wątpliwości że państwo cywilizowane musi mieć również cywilizowany rząd i ustrój społeczno-gospodarczy. Jakość rządzenia mierzy współczynnik, zwany, nieco myląco, wskaźnikiem wolności gospodarczej, z angielska Index of Economic Freedom obliczany co roku przez fundację Heritage w skali od zera do stu punktów. Wskaźnik ten daje kolejne 20% wagi cywilizacji. Nie ulega też wątpliwości, że kraj cywilizowany to także kraj dysponujący sprawnym, kompetentnym i uczciwym wymiarem sprawiedliwości. Sprawiedliwość jest przecież ostoją każdej Rzeczypospolitej. Następne 20% to więc poziom praworządności mierzony za pomocą, skonstruowanego przez Transparency International, Corruption Perception Index, CPI. Zostaje jeszcze 20% wagi. Jak je przydzielić? No cóż, nieprzypadkowo samo słowo „cywilizacja” kojarzy się z czymś nowoczesnym, wysoko zaawansowanym technologicznie i naukowo. Istnieją wręcz takie pojęcia jak „cywilizacja naukowo techniczna”, czy nawet „cywilizacja pozaziemska”, w oczywistym niedopowiedzeniu bardziej od ziemskiej rozwinięta. Dlatego ostatnia 1/5 cywilizacji to właśnie poziom naukowy, mierzony sumą punktów, jaką wszystkie uniwersytety z danego kraju mają na tzw. liście szanghajskiej – 1000 najlepszych uniwersytetów na świecie, podzieloną przez liczbę danego kraju mieszkańców. To daje nam ostatnią składową. Poziom naukowy per capita PN pc.

W ten sposób skonstruowaliśmy nasz wskaźnik cywilizacyjny. Trzeba go jeszcze wyskalować tak, aby dolary z PKB per capita można było porównać z punktami IEF. W tym celu stworzymy skalę względną. Najlepsze w danej kategorii państwo otrzymuje w tejże kategorii 100% poziomu cywilizacji, a kolejne odpowiednio, proporcjonalnie, mniej. Wyniki, przemnożone przez właściwe, opisane wyżej wagi, zostają zsumowane i tym samym otrzymamy poziom cywilizacyjny danego kraju mierzony w procentach w skali od zera do stu. Rezultat jest widoczny na poniższym wykresie pokazującym 25 najbardziej cywilizowanych krajów na świecie.

Rezultat jest mniej więcej taki, jakiego intuicyjnie byśmy oczekiwali. Jest tu na liście wszystkie pięć krajów skandynawskich, wszystkie sześć krajów anglosaskich, przy czym warto zauważyć, że Irlandia wyprzedza tu zarówno USA, jak i Wlk Brytanię, trzy kraje Beneluxu, Austria, Szwajcaria, Niemcy i Francja. Z krajów niezachodnich zaś Singapur, Tajwan, Izrael i Japonia. Nie jest też zaskoczeniem, że kraje postkomunistyczne reprezentuje tylko samotna Estonia. Pewną niespodzianką dla autora tego zestawienia, był tylko niespodziewanie dla niego wysoki poziom cywilizacyjny dwóch krajów arabskich – Kataru i Emiratów, które swoją pozycję zawdzięczają jednak przede wszystkim bardzo wysokiemu poziomowi bogactwa. Oczywiście też, nie ma w tej grupie Polski. Żeby ją zlokalizować musimy przygotować podobne zestawienie tylko dla krajów europejskich.

Polskę znajdziemy tam na 24 miejscu (38 na świecie), pomiędzy Maltą a Łotwą. Polski poziom cywilizacyjny wynosi w tej skali 43,1%, co jest prawie dokładnie połową wartości kraju najbardziej cywilizowanego – Luksemburga. Wyprzedzają Polskę nie tylko wszystkie, poza Grecją, kraje Zachodu, ale także kraje, tak samo jak Polska, postkomunistyczne. Estonia, Czechy, Litwa i Słowenia. Nie byłby to może jeszcze powód do zmartwień, dopóki nie przyjrzelibyśmy się dynamice tego rankingu w czasie. Pozycja Polski w roku 2015 byłaby bowiem nawet nieco lepsza niż pozycja Polski obecnie, w roku 2021. Natomiast, gdyby cofnąć się w czasie jeszcze dalej, do roku 2007, to wtedy znaleźlibyśmy się dużo bliżej końca tej listy, w okolicach Serbii i Macedonii. Jakie czynniki umożliwiły Polsce duży awans cywilizacyjny w latach 2007-2015, a jakie doprowadziły do obecnej stagnacji w tym zakresie, pozostawia się domyślności Czytelników.

W skali świata najbardziej cywilizowanym krajem okazuje się być jednak Luksemburg. W pierwszej dziesiątce znajdziemy też np. Islandię, Katar, czy Singapur. Mimo najwyższego poziomu cywilizacyjnego na świecie, nie są to kraje, o których posunięciach politycznych często słyszelibyśmy w mediach. Nie wpływają one zauważalnie na losy świata jako całości. Szwajcaria, Szwecja, czy Dania, są nieco bardziej wpływowe, ale również do grona najważniejszych światowych decydentów nie należą. Również w latach 80, to ZSRR, mimo swojego znacznie niższego poziomu cywilizacyjnego, rządził PRL, a nie na odwrót. Potęga i światowe znaczenie danego kraju nie są zatem bezpośrednio związane z jego poziomem cywilizacyjnym. A z czym zatem?

Analogicznie do poziomu cywilizacyjnego można zbudować i poziom potęgi kraju. W poziomie cywilizacyjnym decydujące były wskaźniki per capita, przeliczone na liczbę mieszkańców. Potęga jednak, to inna sprawa. Decydują nie parametry per capita, ale całościowe. Ilość, a nie jakość. Niżej podpisany zaproponował następujące czynniki wraz z wagami.

Całkowity Produkt Krajowy Brutto – 45%

Całkowity potencjał naukowy – 20%

Liczba mieszkańców – 10%

Powierzchnia – 5%

Jednak i poziomu cywilizacyjnego nie można do końca lekceważyć. Im bardziej dany kraj jest cywilizowany, tym łatwiej mu mobilizować swoje zasoby i tym lepszą, bardziej kompetentną, rządzącą ekipę może powołać. Dlatego ostatnie 20% potęgi to właśnie poziom cywilizacyjny.  Listę 25 najpotężniejszych, choć niekoniecznie już najbardziej cywilizowanych państw na świecie przedstawia następny wykres.

Bez żadnych wątpliwości najpotężniejszym państwem na świecie są USA. Są nie tylko krajem bardzo cywilizowanym (15 miejsce na świecie), ale i rozległym terytorialnie i dość licznie zaludnionym. Przodują też w światowej nauce mając na liście szanghajskiej najwięcej, zajmujących czołowe miejsca, uniwersytetów. Pozornie depczą im po piętach Chiny, ale właśnie tylko pozornie. Mając zbliżoną do USA powierzchnię i PKB, mają Chiny od USA czterokrotnie więcej ludności. We wszystkich jednak pozostałych parametrach Chiny są w tyle za USA, niekiedy bardzo daleko w tyle. I nie zanosi się w żaden sposób, aby Chiny miały ten dystans nadrobić w ciągu najbliższych kilkudziesięciu lat. Kulą u chińskiej nogi jest ustrój komunistyczny, nieco tylko, od lat 70 XX wieku, złagodzony swoistym chińskim NEPem. Ów NEP pozwolił Chinom na kilka dekad burzliwego rozwoju, jednak jego możliwości są już na wyczerpaniu. Stopy procentowe w Chinach spadły do poziomu, przy którym dalsze agresywne inwestycje kapitałowe, przestają być opłacalne. Wybudowanie pierwszych 10 tysięcy kilometrów autostrad bez wątpienia znacznie przyśpiesza rozwój. Wybudowanie dziesiątych dziesięciu tysięcy już znacznie mniej. I Chiny obecnie energicznie osuwają się w tzw. pułapkę średniego rozwoju, z której wyjścia, w ramach komunizmu, znaleźć nie sposób. Swego czasu tą samą drogę przećwiczył ZSRR, w latach 1930-1970 również będąc jednym z najszybciej rozwijających się krajów na świecie. I pokolenie później już go nie było. ChRL podąża bardzo podobną trajektorią rozwoju. Ryzyko, że skończy podobnie, również jest bardzo wysokie.

 O tym, jak bardzo nadal gospodarka ChRL jest zacofana i prymitywna świadczy jej wydajność. Mierzy się ją poprzez podzielenie PKB nie na liczbę mieszkańców, ale na liczbę przepracowanych w danym kraju roboczogodzin. Sam goły wynik tego ilorazu nie niesie za sobą dużo informacji, dopóki się go nie porówna z wynikami dla innych krajów. Na ostatnim wykresie pokazano więc, jaki odsetek wydajności kilku przykładowych państw, stanowi wydajność ekonomiczna ChRL.

Wynik, dla osób karmionych, licznymi w przestrzeni medialnej, opowieściami o przepotężnych Chinach już, lada moment, detronizujących USA w roli światowego lidera, może być szokujący. Przeciętny Chińczyk przez godzinę pracy wytwarza ponad sześciokrotnie (sic!!!) mniej dóbr, niż przeciętny Amerykanin, ponad trzykrotnie (sic!!!) mniej, niż przeciętny Polak, a nawet ponad dwukrotnie mniej niż przeciętny …Rosjanin! Co więcej, już od mniej więcej 2015 roku ta różnica, inaczej niż sam PKB per capita, który Chiny nadal jeszcze nadrabiają, w ogóle przestała się, z wyjątkiem Japonii, zmniejszać! Ów tak imponujący rozwój Chin w minionych dekadach był zatem rozwojem praktycznie całkowicie ekstensywnym, opartym na zasobach prostych. Coraz więcej ludzi robiło coraz więcej tego samego, ale o żadnych przełomach jakościowych w wydajności nie było w Chinach ludowych nigdy mowy. A przecież wystarczy spojrzeć na, tak samo chiński, jak ChRL, Tajwan, który będąc krajem wielkości polskiego województwa, zdołał nie tylko dostać się do światowej czołówki cywilizacyjnej, ale i załapać się na listę potęg. Wystarczy sobie wyobrazić jakby wyglądały całe Chiny, gdyby, zamiast komunizmu, miały tajwański, wolnorynkowy, praworządny, ustrój społeczno-gospodarczy. Światowa dominacja Chin byłaby już dzisiaj przytłaczająca, a USA byłyby na Ziemi dla Chin tym, czym dzisiaj dla USA jest Japonia. Partnerem, ale jednak tylko junior – partnerem. Chiny, potem długo, długo nic, potem USA, potem długo, długo nic… Tymczasem rzeczywiste Chiny zajmują zaszczytne drugie miejsce i w najbliższej przyszłości czeka je walka nie o przewodzenie, ale o utrzymanie się na pozycji wicelidera. Trzeci bowiem kraj z rankingu – Indie, jest w tej chwili jeszcze bardziej prymitywny i zacofany niż Chiny, a ich wydajność ekonomiczna jest jeszcze od chińskiej niższa. Jednak rośnie ona szybciej niż w Chinach, a brak w Indiach komunizmu pozwala potencjalnie na szybsze nadganianie poziomu cywilizacyjnego, który, również w kwestii mocarstwowości, okazuje się być kluczowy.

Przyglądając się dokładnie obu, cywilizacyjnemu i mocarstwowemu, zestawieniom, można bowiem zauważyć, że, chociaż jakość nie decyduje jeszcze bezpośrednio o ilości, to na pewno bardzo pomaga. Z krajów o niskim poziomie cywilizacyjnym, potęgami są tylko kraje bardzo duże liczebnie (Chiny, Indie), albo terytorialnie (Rosja, Brazylia). Przed rewolucją przemysłową, potęga danego kraju była wprost zależna właściwie tylko od tych dwóch wielkości, czyli była to potęga ilościowa. Obecnie jednak bez wysokiej jakości, poziomu cywilizacyjnego, dany kraj praktycznie się nie liczy, niczym na ten przykład Kongo (4,3% mocarstwowości w porównaniu z 83% USA i 12% Polski). Nawet światowe kierunki migracji również przebiegają wzdłuż tego właśnie gradientu. Od krajów dzikich, choćby i, jak Rosja czy Chiny, w miarę potężnych, do krajów cywilizowanych. Inaczej, niż wyobrażali to sobie marksiści, jakość coraz bardziej przechodzi w ilość. Nie jest więc przypadkiem, że obecnie rządzący w Polsce reżim PIS tak bardzo stara się do polskiego rozwoju cywilizacyjnego nie dopuścić. Nie dbają, dokładnie odwrotnie, niż poprzedzająca ich ekipa, o wzrost polskiego IEF, rozbudowują za to system korupcyjny, przez co polski CPI spada. Jedyne na co ich stać, to gadanie o wzroście …demograficznym. Nie jest to jeszcze poziom rosyjski, gdzie nadal, niczym w XVIII wieku, najważniejsza jest ekspansja terytorialna, ale niewiele już do tego brakuje. Rzeczywisty, intensywny, jakościowy, wzrost znaczenia Polski i jej dalszy rozwój, nie jest tym, co PIS interesuje i  jest PIS bardzo nie na rękę.