Wrześniowe alternatywy

Wrzesień 1939 roku przyniósł Polsce największą w jej dziejach klęskę. Nic dziwnego, że rządząca wtedy sanacja znajduje się od tego czasu w nieustającym ogniu krytyki. Ogień ten prowadzą dość zgodnie przedstawiciele wszystkich pozasanacyjnych opcji politycznych. Od komunistów, poprzez ludowców, po endeków. Krytycy ci popełniają jednak dwa zasadnicze błędy. Nie uwzględniają faktycznej wielkości polskiego potencjału i związanych z tym faktem możliwości, oraz całkowicie ignorują przykłady innych krajów europejskich, które znalazłszy się w podobnej do Polski sytuacji, podejmowały inne niż ona decyzje.

 

         Przede wszystkim należy uświadomić sobie, że wszystkie scenariusze zakładające możliwość uniknięcia wybuchu II wojny światowej, są absolutnie nierealistyczne. Do wojny musiało dojść. Pod koniec lat 30 wydatki zbrojeniowe III Rzeszy sięgnęły 23% PKB, natomiast ZSRR, aż 30% PKB. Takich obciążeń nie wytrzyma oczywiście na dłuższą metę żadna gospodarka. Te reżimy zatem, jeżeli nie chciały zbankrutować, wojnę wywołać po prostu musiały. A ponieważ Polska leżała pomiędzy tymi rozbójnikami, zostałaby do tej wojny w ten, czy inny sposób wciągnięta. Jak się z resztą okazało, utrzymanie neutralności w Europie było w czasie II wojny światowej niezwykle trudnym zadaniem i wymagało bardzo sprzyjającego położenia geograficznego.

 

Jakie opcje pozostawały w tej sytuacji? Aby rzetelnie odpowiedzieć na to pytanie, należy się zapoznać z poziomem potencjałów gospodarczo-militarnych głównych krajów europejskich w roku 1939. Oceny tego potencjału dokonał Witold Orłowski w swoim znakomitym opracowaniu „Stulecie chaosu”.

 

Potencjał mocarstw w roku 1939 (wg W Orłowski „Stulecie chaosu”)

Kraj	Potencjał jako % potencjału światowego	W tym siła militarna
Wlk Brytania (z dominiami)	15,4	3,2
III Rzesza (z Austrią i Sudetami)	15,2	7,1
ZSRR	14,9	9,9
Francja	9,1	4,5
Włochy	5	2,9
Polska	2	1,2

 

 

Jak widać, potencjał Polski był zdecydowanie za mały, aby choćby najmędrsze decyzje podejmowane w Warszawie mogły mieć jakikolwiek znaczący wpływ na przebieg i wynik nadchodzącej wojny w skali światowej, czy choćby europejskiej, a co najwyżej mogły w ograniczonym stopniu modyfikować wojenne i powojenne losy samej Polski. Oto trzy możliwe warianty takich decyzji.

 

1. Zawarcie sojuszu z ZSRR. Wariant bałtycki

 

Ta opcja była lansowana przez politykę historyczną PRLu, jako najbardziej atrakcyjna. Polska w sojuszu z ZSRR, miałaby uderzyć na faszystowskiego gada w jego gnieździe i wygnieść zarazę, przyłączając do siebie stare piastowskie ziemie nad Odrą Nysą i Bałtykiem, oraz wprowadzając ustrój sprawiedliwości społecznej. Konsekwencją miałby być stan, jaki władze PRL uznawały za ukoronowanie polskich dziejów, czyli właśnie przesunięty na zachód PRL, tyle, że bez zniszczeń wojennych i okupacyjnych.

 

Były to oczywiście czyste fantasmagorie. Tą drogą poszły, zresztą niedobrowolnie, Litwa, Łotwa i Estonia. Skończyło się to aneksją, sowietyzacją, wyniszczeniem elit narodowych w tych krajach, oraz samych krajów. Dlaczego miałoby się to inaczej skończyć w naszym przypadku? Jedyną różnicą byłaby konieczność dogadania się Stalina z Hitlerem przed wchłonięciem Polski. Zatem tak czy owak zostałby zawarty jakiś pakt „Ribbentrop-Mołotow”, z tym, że linia podziału przebiegałaby bardziej na zachód niż w historii rzeczywistej, zapewne wzdłuż granic z 1914 roku. Dalsza historia II wojny światowej toczyłaby się bez większych zmian, z tym, że po jej zakończeniu Polska pozostałaby w składzie ZSRR jako republika związkowa. Dodatkowo oderwano by od niej i wcielono do Ukraińskiej SRR i Białoruskiej SRR kresy wschodnie. Te kwestie byłyby z resztą traktowane jako wewnętrzne sprawy ZSRR i w Jałcie nie zostałyby w ogóle poruszone. Polska SRR nie dostałaby też większych nabytków na zachodzie. Zapewne Wielkopolska, czy Pomorze Gdańskie zostałyby do niej wcielone, ale Śląsk i Pomorze Zachodnie pozostałyby w NRD. Natomiast Obwód Kaliningradzki obejmowałby także Mazury i Warmię z Olsztynem. Do dzisiaj, podobnie jak Estonia i Łotwa, mielibyśmy dużą mniejszość rosyjską negatywnie nastawioną do państwa polskiego. Generalnie ta alternatywa była znacznie gorsza od tego, co naprawdę się wydarzyło.

 

2. Zawarcie sojuszu z III Rzeszą. Wariant rumuńsko-węgierski

 

Zwolennicy tego rozwiązania, z nieżyjącym już historykiem Pawłem Wieczorkiewiczem na czele,  twierdzą, że taki sojusz nie tylko uchroniłby Polskę od strat i zniszczeń, ale przede wszystkim zmieniłby losy wojny na wschodzie, doprowadził do upadku Stalina i dał Polsce duże nabytki terytorialne kosztem ZSRR.

 

Zadziwiająco mało mówi się za to o kosztach. Co najwyżej napomyka się o Gdańsku i „korytarzu”, zaznaczając przy tym, ze w ówczesnym Gdańsku mieszkało niewielu Polaków. Tymczasem oczywiste jest, że Gdańsk i „korytarz” to było poniżej absolutnego minimum. Docelowo w grę wchodziłby zapewne także polski Śląsk, oraz całe Pomorze, zapewne z wyłączeniem „korytarza”, tym razem polskiego, do eksterytorialnego portu w Gdyni. Przy czym to wcale nie wszystko. W ówczesnej Europie sojusz z Niemcami, wcale nie chronił przed stratami terytorialnymi na rzecz ZSRR. Rumunia pomimo przyjaźni Hitlera musiała oddać Stalinowi Besarabię i Bukowinę. W przypadku Polski byłoby tak samo. Jej nieszczęściem było to, że żaden z socjalistycznych bandziorów nie mógł jej zwasalizować w całości, bez dzielenia się nią z tym drugim. Zatem i w tej sytuacji doszłoby do podpisania paktu „Ribbentrop – Mołotow”, tyle, że linia podziału biegłaby z kolei bardziej na wschód. Białystok i być może Lwów pozostałyby tym razem w Polsce, czyli w niemieckiej strefie wpływów. W wypadku podporządkowania sobie Polski, Hitler i tak zwróciłby swój impet na Zachód, z takimi samymi jak w realnej historii rezultatami, czyli grzęznąc w beznadziejnej dla Niemiec wojnie morskiej z Wlk Brytanią i stojącymi za jej plecami USA. Na tą wojnę Polska – sojusznik Hitlera musiałaby wysłać przynajmniej część swojej niedużej floty, prawdopodobnie w składzie najlepszych i najnowocześniejszych okrętów, czyli niszczycieli „Grom” i „Błyskawica”, oraz okrętów podwodnych „Orzeł” i „Sęp”. Cała ta czwórka zostałaby wcześniej czy później przez Brytyjczyków zatopiona, tak jak stało się to z większością marynarki niemieckiej. Kilkanaście – kilkadziesiąt polskich „Łosi” wzięłoby udział w nalotach na Wlk Brytanię, ponosząc przy tym olbrzymie straty. To wszystko byłyby może koszty do przyjęcia, gdyby faktycznie Rzesza w sojuszu Polską dałyby radę zniszczyć reżim Stalina i Polska odzyskałaby z nawiązką to, co straciłaby w swojej wersji arbitrażu wiedeńskiego. Niestety było to zupełnie nierealne. Wystarczy ponowne spojrzenie do naszej tabeli, żeby się zorientować, że potencjał gospodarczy i militarny Polski, tym bardziej po jej okrojeniu, był stanowczo za mały, aby w jakikolwiek sposób zaważyć na przebiegu działań wojennych na Wschodzie. W wojnie, w której ścierały się wielomilionowe masy wojsk, tysiące czołgów i samolotów, w wojnie, o której rezultatach decydowała możliwość produkowania dziesiątków tysięcy czołgów i samolotów, o innych środkach walki nie wspominając, rocznie i rzucania do boju kolejnych milionów uzbrojonych po zęby żołnierzy, Polska mogła położyć na szalę co najwyżej 500-600 tysięcy ludzi bardzo słabo w porównaniu nawet nie z Wehrmachtem, czy Armią Czerwoną, ale nawet z pogardzanymi zwykle Włochami, uzbrojonych. (choć w tym ostatnim przypadku, trzeba przyznać, o znacznie wyższym morale). Nie była to siła zdolna znacząco zmienić przebieg tego konfliktu.

 

Prawdą jest, że przed wojną wydawaliśmy na armię prawie połowę budżetu. Tylko, o czym mało kto zdaje sobie sprawę, był to budżet bardzo liberalny, obejmujący niecałe 13% ówczesnego polskiego PKB. W przeliczeniu na całość gospodarki, polskie zbrojenia pochłaniały 5% polskiego PKB, podczas gdy niemieckie i sowieckie, jak już wspomniano, ponad 25% produktów krajowych wielokrotnie od polskiego wyższych. I taka też była realna dysproporcja utrzymywanych za te pieniądze sił zbrojnych. Nawet, gdyby Polska zazbroiła swoją gospodarkę na śmierć, to i tak do 1941 roku zdołałaby swój techniczny potencjał w armii co najwyżej podwoić, powiedzmy do 400 nowoczesnych czołgów zamiast 200 i 800 jakich takich samolotów zamiast 400. 4 brygady pancerno-zmotoryzowane to nadal w porównaniu do armii Stalina i Hitlera żałośnie mało. Pod względem jakości zaś, ówczesny polski przemysł mógł dorównać wyrobom niemieckim i sowieckim co najwyżej do 1940 roku, bo o wdrożeniu i produkowaniu polskich odpowiedników „Panter”, „Tygrysów”, czy T-34 w ogóle nie mogło być mowy. W dodatku Polska, jako sojusznik Niemiec, nie mogłaby liczyć nawet na tak skromne dostawy francusko-brytyjskie, jak te, które realnie do 1939 roku otrzymała. Niemcy zaś sami borykali się z brakami sprzętowymi i swoich sojuszników na serio zaczęli dozbrajać dopiero w drugiej połowie 1944 roku.

 

Dodatkowo dochodzi jeszcze jeden czynnik, czyli kwestia ewentualnego udziału Polski w „endlosung”. Zwolennicy sojuszu z Hitlerem z nieuzasadnionym optymizmem zakładają, że polski rząd nie dopuściłby do tego i żydów – obywateli RP by obronił. W tym akurat aspekcie Polska jednak zasadniczo różniła się od Rumunii. Po pierwsze leżała dużo bliżej Rzeszy, po drugie jej populacja żydowska była znacznie liczniejsza. Zatem tu wypadłoby raczej zastosować analogię z Węgrami, które „swoich” żydów na śmierć wydały. Polska zapewne również aktywnie dopomogłaby w zagładzie. Zapewne ten czy ów minister podałby się do dymisji, może nawet popełniłby samobójstwo, ale dymy nad Birkenau uniosłyby się tak czy owak. Z tym, że tym razem współwina Polski byłaby faktyczna, a nie tylko insynuowana.

 

W momencie wkroczenia wojsk Stalina, Polska próbowałyby pewnie jakoś zmienić front. Ta sztuka udała się Rumunom, ale już położonym bliżej Rzeszy Węgrom nie. A ponieważ terytorium polskie było dla Niemiec znacznie ważniejsze strategicznie niż Rumunii, czy Węgier, zatem i stopień pilnowania przez nich polskich władz byłby dużo większy. Walki na polskich terenach byłyby bardzo zażarte, ocalałe jeszcze resztki Wojska Polskiego stawiałyby Armii Czerwonej heroiczny opór, a stopień zniszczeń i liczba ofiar porównywalne byłyby do faktycznego. Po zakończeniu wojny, granice „rumuńskiego” PRL na wschodzie pokrywałyby się z dzisiejszymi, natomiast na zachodzie pozostałby stan z 1939 roku, co najwyżej z wyjątkiem Gdańska, bo przecież nikt by w żaden sposób nie nagradzał najwierniejszego sojusznika Rzeszy. Obwód Kaliningradzki znów sięgałby pod Mławę. Zatem także i w wariancie „rumuńsko-węgierskim” dzisiejsza Polska przypominałaby nieco tylko powiększone Księstwo Warszawskie, dodatkowo całkowicie bezbronne wobec roszczeń „przedsiębiorstwa holocaust”.

 

3. Zawarcie sojuszu z Czechosłowacją. Wariant grecko-jugosłowiański

 

Ta opcja, na pierwszy rzut oka, ma wiele zalet. Zawarcie takiego sojuszu w 1938 roku mogło usztywnić stanowisko Benesza na tyle, że odrzuciłby on dyktat monachijski. Potencjał Czechosłowacji był porównywalny z polskim. Armia czechosłowacka była mniej od polskiej liczna, ale lepiej uzbrojona. W 1938 roku siła militarna Niemiec nie była jeszcze na tyle duża, żeby zaryzykować starcie z Czechosłowacją i Polską na raz. Hitler by się cofnął. Niestety nie na długo. Jak już czytelnikom wiadomo, niemiecka gospodarka została już tak zdeformowana przez zbrojenia, że Rzesza, wojnę tak czy owak musiała rozpocząć. W tym celu musiała się wcześniej dogadać ze Stalinem, czyli i w tym wariancie historycznym zostałby zawarty „pakt Ribbentrop – Mołotow”. Niestety nawet połączone potencjały Polski i Czechosłowacji były zbyt małe, aby stawić skuteczny opór choćby tylko samym Niemcom. Tym, bardziej, że koalicja ta nie funkcjonowałaby sprawnie. Powołanie wspólnego dowództwa i integracja obu wojsk, wobec zadawnionych wzajemnych niechęci, wydaje się bardzo mało realne. Zatem „koalicja” oznaczałaby po prostu walkę ze wspólnym wrogiem, którą każdy z koalicjantów toczyłby na własną rękę. Dokładnie taką właśnie wojnę z Niemcami stoczyła w kwietniu 1941 roku „koalicja” grecko-jugosłowiańska. Sojusz ten został przez Rzeszę rozgromiony jeszcze szybciej niż sama Polska w 1939 roku. Co prawda Polska z Czechosłowacją były silniejsze, ale na Bałkanach z kolei warunki terenowe i zaopatrzenia były dla agresora dużo trudniejsze. Znaczną część wykwalifikowanej kadry w czechosłowackich wojskach zmechanizowanych stanowili poza tym Niemcy sudeccy, na których lojalność nie można było liczyć. Dodatkowo, w chwili wystąpienia Stalina, Czechosłowacja bez wątpienia skapitulowałaby przed Niemcami, pozostawiając Polskę samej sobie. Wreszcie odmienna byłaby postawa Francji i Wlk Brytanii. Odrzucenie przez Czechosłowację i Polskę traktatu monachijskiego zostałoby odebrane jako storpedowanie wysiłków „pokojowych” i czystej wody awanturnictwo. Zatem alianci zachodni nadal trzymaliby głowy w piasku i nie zareagowaliby nawet tak niemrawo, jak w historii prawdziwej. O żadnych gwarancjach, czy sojuszach, choćby papierowych, mowy by nie było. Rząd polski zostałby internowany w Rumunii, a rząd emigracyjny po prostu nie mógłby powstać. Niemiecki atak na Zachodzie w roku 1940 potraktowany byłby jako zupełnie odrębna wojna, w której Polska początkowo nie brałaby udziału. Nawet gdyby jesienią 1940 roku powstał w Londynie jakiś „Polski Komitet Narodowy”, to jego wpływy byłyby jeszcze słabsze niż prawdziwego rządu londyńskiego. „Bałkański” PRL zatem, po utracie Kresów Wschodnich otrzymałby być może jakieś terytoria poniemieckie, ale na pewno mniejsze niż faktycznie się to stało. Dostalibyśmy zapewne Warmię i Mazury, Gdańsk, jakieś nabytki na Śląsku (maksymalnie po Opole), być może Piłę. Ale już na pewno nie Szczecin i Wrocław, które zostałyby przy NRD. Zatem także „wariant bałkański” – grecko-jugosłowiański, skończyłby się gorzej niż stan realnie istniejący.

 

Widzimy zatem, że w sytuacji jaką Stalin i Hitler wytworzyli w Europie, po prostu nie było dla Polski dobrego wyjścia. Neutralność była poza zasięgiem, warianty „bałtycki”, „rumuńsko-węgierski”, i „bałkański” były, choć w różnym stopniu, złe. Pozostawała ostatnia opcja, czyli to, co Beck, Rydz i Mościcki faktycznie zrealizowali. Wojna z Niemcami, ale jako sojusznik Wlk Brytanii. Ale żeby do tego doszło, wcześniej trzeba było przejść przez Monachium a Czechosłowacja musiała upaść, bo dopiero to uświadomiło wreszcie Brytyjczykom, że apetyty Hitlera nie znają umiaru, a zawartych umów nie ma on najmniejszego zamiaru dotrzymywać. Politycy sanacyjni popełnili wiele błędów. Na pewno nie kalkulowali w sposób przedstawiony w tym eseju. A jednak podjęli decyzję strategicznie optymalną, czyli najmniej złą z możliwych. Świadczy to o tym, ze mimo całej propagandowej tromtadracji o „Polsce mocarstwowej” całkiem realnie oceniali rzeczywisty potencjał i możliwości Polski w konfrontacji z dwoma socjalistycznymi bandytami. Krytyka sanacyjnej polityki zagranicznej wydaje się zatem zdecydowanie niesprawiedliwa.