Ucieczka z ruskiego miru

Від кулі Янгол захистить крилом,
На спаленій землі розквітнуть квіти,
І буде мирне небо за вікном,
І усміхнуться сонцю діти!

І побачать наші діти
Зелень київських каштанів,
Маріуполь буде жити,
Харків з попелу постане!

Ой, у небі предки незабуті засвітили шлях.
Та й ведуть дітей до перемоги по святих стежках.
Та й накрили крилами любові наш квітучий край,
Вже ідуть на нашу Україну спокій, мир і рай.

Не бойся, дочка, любовь всегда сильнее!
Где Третий Рим, где Третий Рейх и где Помпеи?
Но будут жить и станут только круче
Одесса, Киев, Харьков, Мариуполь, Буча!

Wojnie na Ukrainie, Wielkiej Wojnie Ojczyźnianej, rozpoczętej 24 lutego 2022 roku, niżej podpisany poświecił już kilka artykułów, w których przekonywał, że klęska tej rosyjskiej inwazji wynikła z kompletnego niezrozumienia przez moskiewskie elity władzy współczesnej ekonomii. Z tej właśnie ignorancji wynikły ich dalsze, całkowicie błędne, decyzje strategiczne, polityczne i militarne.

Wbrew pozorom jednak, nie można po prostu uznać, że kremlowska władza składa się z ludzi przygłupich i niespełna rozumu. W rzeczywistości mieli oni swoje racje, w ich mniemaniu, zupełnie racjonalne i oczywiste.

Przyczyny rosyjskiego najazdu związane są ze wskaźnikiem, zwanym produktem krajowym brutto, PKB. Czyli sumie wartości wszystkich dóbr i usług wyprodukowanych w danym kraju w ciągu roku. Dokładnie zaś chodzi o PKB per capita, czyli całkowity PKB podzielony przez liczbę mieszkańców, mogący być miarą średniego poziomu zamożności w owym kraju. Liczy się tu zarówno bezwzględna wysokość PKB pc w porównaniu z innymi krajami, jak i jego dynamika, to, czy rośnie on, czy spada.

Dynamikę tę prawie zawsze podaje się w procentach od wartości pierwotnej. Za tą manierą kryje się założenie, że wzrost PKB, podobnie jak zmiany liczebności populacji myszy w przyrodzie, ma charakter wykładniczy. Tak jak myszy rodzą kolejne myszy, tak samo pieniądz rodzi pieniądz i podwaja on swoją ilość w stałych odstępach czasu. To założenie jest spełnione jednak tylko częściowo.

W świecie biologii wzrost wykładniczy hamowany jest bowiem przez mechanizmy konkurencji i przekształca się w tzw. wzrost logistyczny. Po przekroczeniu pewnego progu, liczebność populacji przyrasta stopniowo coraz wolniej, aż w końcu wyhamowuje na asymptocie, zwanej pojemnością środowiska (K).

W ekonomii jest podobnie. W miarę, jak kapitału w gospodarce jest coraz więcej, jego, wyrażona w stopie zwrotu, cena, spada i w końcu inwestycje kapitałowe przestają się opłacać. Wzrost gospodarczy zaczyna się opierać nie na kapitale, ale na kwalifikacjach siły roboczej. Ponieważ jednak istnieje granica ilości procesów, jakie może kontrolować jeden pracownik, istnieje też górna granica wypracowywanego przez niego PKB. Przyrost PKB logistycznie zwalnia, by docelowo zatrzymać się na granicy „pojemności środowiska”, zwanej też niefortunnie, „pułapką średniego dochodu”. Niefortunnie, ponieważ wysokość owego „średniego dochodu” zależy od jakości rządów i może się bardzo różnić w różnych krajach. Kraje, wolnorynkowe i praworządne mają tą pułapkę ustawioną dużo wyżej, niż skorumpowane i nieudolne, nie mówiąc już o komunistycznych dyktaturach.

Dynamikę PKB opisują więc dwa parametry. Średnie roczne tempo wzrostu w procentach – r, oraz „pojemność środowiska” – wartość docelowa K do której wysokość PKB pc asymptotycznie dąży. Dla wielu krajów na świecie, szczególnie tych najbardziej rozwiniętych, parametry wzrostu gospodarczego, zarówno jego tempo r, jak i asymptota K, nie zmieniły się od ponad siedemdziesięciu lat. Chociaż sam PKB wzrósł nawet wielokrotnie, to jego dynamika przemieszcza się nadal tą samą trajektorią co w roku 1950 i dąży do tego samego, co wtedy, atraktora.

 Nie oznacza to oczywiście, że parametry wzrostu, r i K, nie mogą zmienić się w ogóle. W naszej części Europy taka duża zmiana zaszła w momencie upadku komunizmu około roku 1990. Na poniższym wykresie zaprezentowano dynamikę PKB pc Polski i Rosji (przed 1991 RFSRR) z uwzględnieniem tego przełomu.

W Polsce tempo wzrostu spadło z 8,6% do 5,4% rocznie, natomiast granica K zwiększyła się niebotycznie, prawie sześciokrotnie. Inwestuje się w III RP mniej niż w PRL (niższe r), ale za to zdecydowanie bardziej sensownie (dużo wyższe K).

W Rosji jednak, zmiany potoczyły się w przeciwną stronę. Asymptota K zwiększyła się bardzo niewiele, natomiast skokowo powiększyło się tempo wzrostu r. Wynika to z faktu, że gospodarka Rosji, zarówno w czasach ZSRR, jak i obecnie, była i jest gospodarką surowcową i opiera się na państwowej kontroli i rabunkowej eksploatacji ogromnych zasobów naturalnych. Ten model gospodarczy jest bardzo mało czuły na jakość sprawowania władzy, co sprawia, że rosyjska „pułapka średniego dochodu” jest rzeczywiście bardzo średnia i nie zmieniła się znacząco po rozpadzie ZSRR. W czasach komunistycznych była nieproporcjonalnie wysoka, dużo wyższa niż w innych bratnich krajach, czy nawet w innych, niż Rosja, republikach ZSRR, obecnie jednak niczym nie imponuje. „Średniość” rosyjskiego poziomu rozwoju gospodarczego wymaga jednak posiadania ogromnych, w proporcji do zaludnienia, zasobów surowców. Bez nich, nie jest on już średni.

Amerykańska fundacja Heritage publikuje corocznie tzw. Index of Economic Freedom (IEF) dla poszczególnych krajów na świecie. Wbrew swojej nazwie, opisuje on raczej nie wolność gospodarczą, ale strukturę ustroju gospodarczego danego kraju, chociaż oczywiście ta pierwsza wprost wynika z tej drugiej. Indeks IEF skład się z dwunastu subindeksów, z których każdy może zostać potraktowany jako wymiar w pewnej dwunastowymiarowej przestrzeni fazowej, a poszczególne kraje jako punkty w tej przestrzeni. Najbliższymi sąsiadami Rosji w tak zdefiniowanej przestrzeni, czyli krajami najbardziej do Rosji podobnymi pod względem ustroju społeczno-gospodarczego, były zawsze Białoruś i Ukraina. Podobnie zresztą zawsze najbliższymi sąsiadami Białorusi były Rosja i Ukraina, a Ukrainy Rosja i Białoruś. Tę trójkę można zatem, z ustrojowego punktu widzenia, potraktować jako jedną grupę, zwaną czasem „ruskim mirem”. Na kolejnym wykresie pokażemy teraz strukturę wzrostu PKB per capita „ruskiego miru”, oraz pozostałych krajów należących kiedyś do obozu pokoju i postępu, w tym europejskich republik dawnego ZSRR. Na osi poziomej znajduje się roczne tempo wzrostu PKB pc – r, na osi pionowej, asymptota K do której poziom PKB pc w danym kraju dąży. Przypominamy, że nie jest to poziom, jaki te kraje mają obecnie, ale jaki będą mieć po osiągnięciu „średniego dochodu”.

Na wykresie widoczny jest swoisty „ciąg główny”. Pomiędzy oboma opisywanymi zmiennymi istnieje bowiem wyraźna zależność. Im szybszy jest wzrost gospodarczy, tym przeważnie krócej trwa i szybko na niskim poziomie K się kończy. Zwraca uwagę jednak fakt, że akurat trzy kraje ruskiego miru, oraz czwarty Azerbejdżan do tego postkomunistycznego ciągu głównego, nie należą. Gruzja i Armenia zaś zajmują pozycje pośrednią. Ze względu na tempo wzrostu r przynależą do ciągu głównego, ale ze względu na asymptotę K – raczej do ruskiego miru.

Pomijając jednak Zakaukazie, widać też, że chociaż Rosja, Białoruś i Ukraina mają niesłychanie zbliżony ustrój gospodarczy, to jednak różnią się zasadniczo pod wieloma innymi względami. Najwyższy poziom asymptoty K posiada Rosja. Państwowa gospodarka surowcowa najlepiej się bowiem sprawdza tam, gdzie istnieją bogate złoża surowców. Ukraina już jednak takich zasobów nie posiada i przez to jej docelowy „średni” dochód jest od rosyjskiego znacznie niższy. Białoruś ma status pośredni. Podobnie jak Ukraina, nie posiada znaczących złóż surowców, ale jest ściśle podporządkowana ekonomicznie i politycznie Rosji. Pozwala to Białorusi korzystać z rosyjskiej renty surowcowej, ale kosztem całkowitego poddania się Moskwie i sprowadzenia Białorusi do kraju tylko formalnie od Rosji odrębnego.

Powody rosyjskiej agresji na Ukrainę staną się oczywiste, kiedy porównamy docelową „pułapkę średniego dochodu” – asymptotę K, oraz faktyczny poziom PKB pc jaki kraje postkomunistyczne miały w roku 2022.

O ile krajom nienależącym do ruskiego miru daleko jeszcze do osiągnięcia swojej asymptoty PKB, o tyle ruski mir, ze względu na swój bardzo wysoki poziom tempa wzrostu r już dawno do swojego atraktora trafił. Jak można odczytać z naszego pierwszego wykresu, Rosja znalazła się tam kilka lat temu. Ale Ukraina, mając znacznie od rosyjskiego wyższe r, ale za to znacznie niższe K, zatrzymała się w rozwoju znacznie niżej i już dekadę wcześniej, około roku 2005, co wzbudziło w tym kraju zrozumiałą frustrację.

Teoretycznie możliwe były dwa rozwiązania tego problemu. Ukraina mogła pójść śladem Białorusi i przyjąć ruski mir także politycznie, podporządkowując się moskiewskiej centrali. Pozwoliłoby to podłączyć się do rosyjskiej renty surowcowej i podnieść znacząco swoją pułapkę średniego dochodu. Dla wielu Ukraińców, zwłaszcza rosyjskojęzycznych, była to atrakcyjna opcja. Jednak miała ona też olbrzymie wady.

Gospodarka surowcowa, czyli oparta na „ziemi”, jako głównym środku produkcji, jest grą o sumie zerowej. Olbrzymie, ale skończone rosyjskie zasoby surowcowe, musiałyby utrzymywać nie tylko Rosję i Białoruś, ale i Ukrainę, kraj od Białorusi znacznie większy. Korzyści z wejścia pod kremlowski but dla Ukrainy byłyby zatem mniejsze niż dla Białorusi, przy takich samych jednak kosztach. Mimo bowiem teoretycznie większego bogactwa, przeciętny poziom życia w Rosji jest znacznie niższy niż na Ukrainie. Rosyjski aparat władzy utrzymuje się przecież właśnie bezpośrednio z dochodów z eksploatacji surowców. Z punktu widzenia rządzących elit więc, większość mieszkańców Rosji, tych niezatrudnionych w sektorze wydobywczym, jest im doskonale zbędna. Po co inwestować w jakieś wodociągi, drogi i kanalizację dla nich? Wystarczy rzucić im jakiś nędzny socjal, żeby się nie buntowali i niech stabilnie klepią sobie biedę.

Ukraińskie elity były równie nieudolne i skorumpowane, jak rosyjskie, ale, w odróżnieniu do nich, utrzymywały się nie z surowców, ale z, choćby i prymitywnej, ale jednak produkcji, musiały się zatem liczyć z potrzebami, aspiracjami i dążeniami swojego społeczeństwa i jakiś inwestycji na jego rzecz musiały dokonywać. Po poddaniu się Rosji, sytuacja większości mieszkańców Ukrainy nie uległaby więc zauważalnej poprawie, o ile się by wręcz nie pogorszyła. W roku 2014 Rosja sama już znalazła się w stagnacji i było coraz bardziej oczywiste, że ruski mir nie daje perspektywicznie już niczego atrakcyjnego. W rezultacie Ukraińcy zwrócili się ku drugiej możliwości.

Czyli całkowitego wyjścia z ruskiego miru i dołączenia do pozostałych krajów postkomunistycznych na ciągu głównym. Okazało się to jednak zadaniem dla Ukrainy bardzo trudnym. Pierwsza próba, podjęta jeszcze w 2004 roku w trakcie tzw. „pomarańczowej rewolucji” zakończyła się fiaskiem. Pozycja Ukrainy w przestrzeni fazowej IEF nie uległa żadnym zmianom, a Rosja nadal mogła wydawać się atrakcyjną alternatywą i wybory prezydenckie w 2010 roku wygrał reprezentujący tę „moskiewską”, opcję, Janukowycz. Kolejny zwrot w stronę Zachodu nastąpił w 2014 w postaci tzw. „Majdanu” i miał bardzo burzliwy przebieg z obaleniem i wypędzeniem prezydenta Janukowycza włącznie. Niemniej i tym razem nie zakończył się powodzeniem. W rankingu IEF na rok 2022 Ukraina nadal była bliżej Rosji i Białorusi, niż Mołdawii, kolejnego swojego najbliższego sąsiada w przestrzeni fazowej, pierwszego należącego już do naszego „ciągu głównego”. Jednak, niespodziewanie, Ukraina, w swoim marszu na Zachód, doznała pomocy z zupełnie nieoczekiwanej strony.

Wydarzenia na Ukrainie nie mogły być bowiem obojętne dla ruskiego miru jako całości. W końcu dla Moskwy, Ukraina nie jest nawet bytem od Rosji odrębnym, tylko jej integralną częścią, sztucznie i tylko czasowo oderwaną od macierzy. Jako taka powinna Ukraina w końcu, po okresie niezbyt rozumnego błądzenia po zachodnich manowcach, wrócić, tak jak to już to zrobiła Białoruś, z powrotem do mateczki Rosji. Próby wyłamania się Ukrainy z ruskiego mira, tolerować nie można było. Gdyby Ukrainie udało się zbudować gospodarkę o znacząco wyższym K i rozpocząć tym samym okres szybkiego wzrostu, przeganiając na tym polu Rosję, nie tylko uniemożliwiłoby to jakiekolwiek próby jej odzyskania, ale stałoby się też fatalnym przykładem dla własnych obywateli. Mogliby oni w końcu zacząć zadawać niewygodne pytania, np. dlaczego bracia Ukraińcy mogą żyć w zamożnym i praworządnym kraju, a my nie możemy? Moskwa mogła się chwilowo pogodzić z przystąpieniem do NATO i UE Estonii i Finlandii, chociaż granice tych krajów przebiegają tuż obok (w rosyjskiej skali) drugiego najważniejszego miasta Rosji. Z utratą Ukrainy nie mogła się pogodzić w żadnym razie. Lepiej było Ukrainę zniszczyć i rozszarpać na kawałki, niż pozwolić jej na wyjście z ruskiego miru. W 2014 odrywając od Ukrainy Krym Rosja praktycznie nie spotkała się z oporem, a wiele ukraińskich oddziałów przeszło wręcz na jej stronę. Ukraina nie potrafiła też poradzić sobie ze, zorganizowaną i wspomaganą przez Kreml, rebelią miejscowych gangsterów w Donbasie. Moskwie mogło się więc wydawać, że osiągnęła sukces i teraz tylko czekać, aż Ukraina rozpadnie się do reszty, rozpoczną się walki wewnętrzne, żydobanderowcy i inni ukronaziści rzucą się mordować kogo popadnie i przerażony krwawym chaosem Zachód będzie wręcz błagać Rosję o „stabilizację”. Ponieważ jednak Ukraina jakoś ani rozpadać się, ani pokornie na kolanach wrócić o Rosji nie chciała, Putin stracił w końcu cierpliwość i postanowił dokończyć dzieło własnoręcznie. Nie mógł podjąć głupszej decyzji, ale jej powody były, jak widać, całkowicie racjonalne. Jeżeli klika Putina straci Ukrainę, to wcześniej, czy później, straci także Białoruś, a także i samą Rosję.

Tymczasem Ukraina, po dwóch nieudanych próbach wejścia na „ciąg główny”, dzięki prezydentowi Putinowi, znienacka dostała trzecią szansę. W chwili najwyższej, wojennej próby, państwo ukraińskie, według standardów europejskich, pokraczne, koślawe i skorumpowane, zadziwiło wszystkich, także i zapewne samo siebie i okazało się całkiem sprawne i kompetentne, jednocząc wokół swoich struktur cały wieloetniczny naród ukraiński, co do którego wielu wątpiło, czy w ogóle istnieje. Rząd ukraiński zyskał niezbędny do wprowadzenia reform autorytet, a siły promoskiewskie straciły jakiekolwiek poparcie. Wola odbudowy ojczyzny na nowych, zachodnich zasadach, jest powszechnie widoczna, także w tekstach licznych ukraińskich piosenek patriotycznych, jak te zademonstrowane na początku artykułu. Ukraińcy bez wątpienia są gotowi na zmiany, chcą i mogą je wprowadzić. Ale czy będą potrafili?

Niestety, ryzyko, że Ukraina wygrawszy wojnę, przegra pokój i zachowując niezależność polityczną od Rosji, gospodarczo pozostanie przy rosyjskim ustroju – ruskim mirze, chociaż niewielkie, nadal istnieje. Ustrój ten, bazujący na zasobach naturalnych jako głównym czynniku wzrostu, jest w dzisiejszej globalnej gospodarce reliktem rodem z neolitu i nawet w bogatej w surowce Rosji nie może działać efektywnie. Kraje ruskiego miru nadal stopniowo będą się więc degenerować. Będą tkwiły w swojej pułapce średniego (niskiego) dochodu, a lista chętnych do inwestowania tam, będzie się skracać coraz bardziej. W miarę, jak co zdolniejsi, a potem już i nawet przeciętni mieszkańcy, będą z nich uciekać za granicę, kraje te będą się wyludniać i stopniowo zamieniać w dzikie pola. Opustoszeje Rosja, opustoszeje, pozostając w ruskim mirze, Ukraina. Wilcy będą wyli na ruinach dawnych miast i może nie kwitnące, ale przynajmniej istniejące, niegdyś kraje, będą jakby wielki grobowiec. Grobowiec ruskiego miru.

Ten żałosny los nie ominie na pewno Rosji, bo nie widać w tamtejszym społeczeństwie żadnej refleksji, ani woli zmiany istniejącego stanu rzeczy. Dopóki zawsze można wykopać spod ziemi i sprzedać jakieś surowce, dopóty każda, najgłupsza nawet polityka, może ujść płazem, a problemy nie wydają się zbyt dotkliwe. Natomiast pozbawione surowców Ukraina, a także w mniejszym stopniu Białoruś podejmują próby wyrwania się z tego bagna i w końcu może im się udać. Innego wyjścia zresztą nie ma.

Pozostawanie w trwałej pułapce niskiego średniego dochodu ma jednak jeszcze inne nieprzyjemne konsekwencje. Zdesperowane permanentną nędzą społeczeństwa stają się podatne na propagandę głosząca, że winni tego opłakanego stanu rzeczy nie są naprawdę rządzące elity i ustanowiony przez nie ustrój, ale wrogowie zza miedzy, którzy zawłaszczyli „nasze” zasoby surowców. Narasta zatem potencjał do konfliktów, owych wojen prymitywów o których już kiedyś pilaster pisał. W obrębie ruskiego miru nie tylko wszak Rosja wojuje z Ukrainą. Równolegle toczy się wojna Armenii z Azerbejdżanem i trwa chwilowo tylko zamrożony konflikt na linii Rosja – Gruzja. Żadne rozstrzygnięcia militarne i ewentualne zagarnięcie zasobów surowcowych należących do sąsiadów, nie zbudują tu jednak pokoju i dobrobytu. To może zapewnić jedynie zerwanie z paradygmatem gospodarki surowcowej, czyli z ruskim mirem i budowa gospodarki wysokiego IEF, czyli też wysokiego K.