(O)błędy pikettyzmu

Rozumie się z doliczeniem procentu

w stosunku… sześć… do ośmiu od sta rocznie…

Bolesław Prus

 

Oszczędnością i pracą narody się bogacą. Specjaliści od przymusowego wyzwalania społeczeństwa z okowów materializmu i konsumpcjonizmu nie próbując kwestionować tej oczywistości, atakują w zamian leżące u podstaw tego powiedzenia niejawne założenie, że owo bogacenie się jest czymś pozytywnym.

Przykładem takiego rozumowania jest książka „Kapitał w XXI wieku” Thomasa Pikettego. Pozycja, darzona w środowiskach socjalistycznych, z grubsza pokrywających się w Polsce z elektoratem partii PIS i RAZEM, swoistym kultem, będąc dla nich, na co sam tytuł zresztą wskazuje, współczesnym odpowiednikiem XIX wiecznego „Kapitału” Marksa. „Kapitał XXI wieku” ma właśnie to jedno zasadnicze przesłanie i pomimo ponad 700 stron objętości, da się streścić w dwóch zdaniach.

1. Ci, którzy oszczędzają, faktycznie bogacą się szybciej, niż ci, którzy nie oszczędzają.
2. Jest to jednak zjawisko bardzo szkodliwe, któremu trzeba energicznie przeciwdziałać.

Piketty ma bowiem, a właśnie ten fakt jest przyczyną jego niezwykłej u lewicy wszelkiej maści popularności, swoistą fobię. Lęk przed nierównością. To, że ludzie nie są równi i jednakowi, po prostu jego i jego współwyznawców przeraża. Sytuacja, w której najbiedniejsi zarabiają sto złotych a najbogatsi trzysta, jest dla nich znacznie lepsza, bo mniej nierówna, niż sytuacja w której najbiedniejsi zarabiają tysiąc a najbogatsi dziesięć tysięcy złociszy, choćby obiektywnie wszyscy wtedy mieli lepiej. Stopień nasilenia tej fobii z góry wyklucza jakiekolwiek próby jej racjonalnego wytłumaczenia. Na żadnej z ponad 700 stron formatu A3 „Kapitału”, nie znajdziemy ani jednego merytorycznego argumentu uzasadniającego szkodliwość „nierówności” i konieczność ich „wyrównywania”. Co więcej, nie próbuje też nawet Piketty określić jakiejś górnej dopuszczalnej, jego zdaniem, granicy „nierówności”, poniżej której należałoby owe nierówności sprowadzić. Chociaż recenzowana pozycja, zgodnie ze swoim tytułem, traktuje o nierównościach wynikłych z różnic w poziomie oszczędzania, czyli nierównościach majątkowych, nie oznacza jednak, że nierówności wynikające z różnic w pracowitości są uznawane przez autora za uzasadnione. Bynajmniej. Różnice w zarobkach są dla Pikettego równie naganne jak różnice w poziomie posiadanego majątku, a potraktowanie ich w swoim dziele po macoszemu wyjaśnia on faktem, że te pierwsze są znacznie mniejsze niż te drugie. Mniejsze, ale równie dla pikettystów nie do przyjęcia. Z bogatymi, a już na pewno z tymi, których bogactwo wynika z oszczędzania, należy się bezwzględnie rozprawić, co Piketty postuluje właśnie takiego słownictwa („zwalczanie” rentierów, a nawet „eksterminacja” rentierów) używając, bo wszak rentier, osoba żyjąca z oszczędności to dla Pikettego „wróg ludu” tj, wróg demokracji.

Nie doczekawszy się więc uzasadnienia podstawowej i najważniejszej tezy książki, przejdźmy do tejże książki części merytorycznej. I tu napotkamy na wiele osobliwości. Na pierwszy rzut oka „Kapitał” wygląda jak, wypełniona tabelami i wykresami, poważna pozycja naukowa, skierowana do kogoś, komu nie trzeba szczegółowo wyjaśniać, jaki przebieg ma funkcja wykładnicza, ani tym bardziej, co to jest iloczyn. Problem w tym, że Piketty właśnie takie rzeczy swoim czytelnikom …tłumaczy. Widać zatem, że jest to dzieło, „naukawe” które naukowość jedynie udaje, a trafić ma do odbiorcy, który, nie tylko nie będzie posiadał żadnych kwalifikacji i narzędzi, aby tą „naukawość” zweryfikować, ale nawet nie będzie odczuwał takiej potrzeby. Do wyznawcy, który bezkrytycznie przyjmie wszystko to, co mu guru do wierzenia podać zaplanuje. Dla takiego odbiorcy nie warto się nawet starać i robić szczegółowej korekty, która by przykładowo wyłapała i usunęła stwierdzenie, że w Europie są tylko państwa należące do UE, oraz Rosja i Ukraina.

Nie jest więc przypadkiem, że krytycy Pikettego, wytknęli mu wiele błędów i przekłamań, w tym i takie, które całkowicie unieważniają jego wywody. Sam niżej podpisany, pomijając już drobne wpadki w rodzaju „zniknięcia” Szwajcarii, Norwegii, Serbii, czy Białorusi, zwrócił uwagę na dwa poważne, już nawet nie błędy, ale jawne i oczywiste kłamstwa. Pierwszym z nich jest stwierdzenie, że płace realne robotników w okresie rewolucji przemysłowej zaczęły rosnąć dopiero od roku 1870, podczas gdy w rzeczywistości były już wtedy średnio dwa razy wyższe niż w roku 1800. Pomimo, że akurat to przekłamanie w niczym nie wspiera wywodów Pikettego, to nietrudno odkryć jego źródło. Tak właśnie twierdził w swoim „Kapitale” Karol Marks, a Piketty w widoczny sposób jest zafascynowany tą złowrogą postacią i jego mrocznym dziełem i zaprzeczanie w czymkolwiek Mistrzowi przychodzi mu z widocznym trudem, choć, gwoli prawdy, robi to, kiedy już absolutnie nie ma innego wyjścia. Zupełnie na odwrót, niż kiedy wspomina klasyków nauk ekonomicznych, Smitha, Malthusa, czy Ricardo, do których deklaruje Piketty wyłącznie pogardę.

„Kapitał w XXI wieku” nie jest jednak pozycją naukową tylko z powodu swoich błędów i celowych przekłamań, a nawet przede wszystkim nie dlatego. Istotą działania naukowego jest bowiem zbudowanie takiego modelu badanego zjawiska, który można, poprzez eksperymenty, lub obserwacje, testować i tym samym określić czy i w jakim stopniu adekwatnie on dane zjawisko opisuje. Jaki jest zakres jego stosowalności, jakie parametry modelu mają duży wpływ na wynik, a jakie niewielki. Jakie są podstawy fizyczne danego zjawiska, które właśnie taki a nie inny model generują.

Niczego podobnego u Pikettego nie znajdziemy. Nie tylko nie prezentuje on żadnych modeli, ale, co jest zresztą typowe dla całej tej formacji ideowej, wręcz programowo od ich tworzenia się odżegnuje, otwarcie krytykując „matematyzację nauk społecznych”. Separując się od nauki, ląduje więc Piketty w obrębie pseudonauki, stając się kreacjonistą ekonomicznym, podobnie jak kreacjoniści pozostałych obrządków, przekonanym, że procesy ekonomiczne nie przebiegają „same z siebie”, ale są i powinny być ręcznie sterowane przez Inteligentnego Projektanta – Planistę.

Szczegółowo rozważa zatem Piketty dynamikę wzrostu demograficznego i osobno gospodarczego, na przestrzeni ostatnich kilkuset lat, ale nawet nie stawia pytania, nie mówiąc już o odpowiedzi na nie, czy aby nie istnieje między nimi jakiś związek i jeżeli tak, to jaki. Zależność, którą zauważył już Malthus pod koniec XVIII wieku, nie zaprząta głowy naszego (neo)Marksa w wieku XXI. Opisując nierówności ekonomiczne, zauważa Piketty, jak już wyżej wspomniano, że nierówności w dochodach z pracy najemnej są znacznie mniejsze niż nierówności w posiadanym kapitale, ale znów czytelnik nie ma żadnych szans dowiedzieć się, dlaczego tak jest. Ponownie dając dowód własnej, wynikającej z programowej niechęci do metodologii naukowej, ignorancji w tym zakresie, wspomina Piketty o rozkładzie potęgowym Pareto (nie zaniedbując przy tym solennego zwyzywania samego Pareto od „faszystów”). Najwyraźniej jednak nie zdaje sobie sprawy, że rozkład potęgowy, generowany przez zjawisko swoistego przyciągania się kapitału, zwane też „pieniądz rodzi pieniądz”, owszem, bardzo dobrze opisuje rozkład własności kapitału, ale dochody z pracy, jako z grubsza proporcjonalne do kompetencji pracowników, opisywane są z kolei przez rozkład logarytmiczno – normalny, zwany też, ze względu na to, że opisuje on również prędkość cząsteczek w gazie w zależności od temperatury, rozkładem termicznym.

Nie mając więc i z założenia nie chcąc mieć, żadnego sensownego, testowalnego modelu, nie może też, w sposób uprawniony, postawić Piketty żadnej hipotezy dotyczącej możliwego zachowania się opisywanego przez siebie układu w przyszłości. Nie może tego zrobić w sposób uprawniony, robi więc to w sposób nieuprawniony, po prostu ekstrapolując obecne trendy w przyszłość, chociaż sam doskonale zdaje sobie sprawę, że w przeszłości owe trendy zmieniały się co najmniej kilkukrotnie, zatem mogą też zmienić się, i, jak się jeszcze przekonamy, zmienią, w przyszłości.

I w tym miejscu przechodzimy do samego jądra pikettyzmu, czyli słynnej w tym światku nierówności r>g. Twierdzi otóż Piketty, że, jeżeli w dłuższym okresie czasu, średnia stopa zwrotu z kapitału r, będzie wyższa niż wzrost gospodarczy (PKB) – g, to wtedy kapitalizacja zysków z kapitału doprowadzi do systematycznego wzrostu nierówności majątkowych w społeczeństwie, teoretycznie w nieskończoność. W granicy tego trendu jedna osoba mogłaby posiadać cały ziemski kapitał. Zważywszy na fakt, że przez „kapitał” rozumie Piketty wszystko to, co może być objęte prawem własności, od praw autorskich do zbioru sonetów, po meble w mieszkaniu, perspektywa taka, nawet dla kogoś, kto nierówności uważa za zjawisko pożądane i naturalne, może wydać się niepokojąca.

Ponieważ jednak Piketty nie dysponuje żadnym opisującym dynamikę tych wielkości modelem, nie może też w żaden sposób przewidzieć, jak się będą one kształtować w przyszłości, w szczególności, czy faktycznie r będzie większe od g. W całym „Kapitale” co rusz czytelnik natrafia na frazy „Jeżeli r będzie takie, a g będzie takie, to wtedy stanie się to i to”, nigdzie jednak nie ma żadnego wyjaśnienia, dlaczego te parametry miałyby akurat takie, a nie inne wartości przyjmować. W zamian otrzymujemy gorące zapewnienia autora, że średni poziom zwrotu z kapitału r od tysięcy lat był z grubsza stały i wynosił +/- 5%. Taki też zatem będzie on w przyszłości. I to jest właśnie drugie, ze wspomnianych  na wstępie, jawnych kłamstw Pikettego. Używam określenia „kłamstwa” z całą świadomością wagi tego zarzutu, ponieważ prawdziwe dane dotyczące zarówno zarobków, jak i poziomu stóp procentowych w ujęciu historycznym są opisane przez George’a Clarka, którego Piketty bez skrępowania w bibliografii wymienia. Zna więc  te dane, ale je z premedytacją i celowo ignoruje, ponieważ nie pasują mu do ideologii.

Sam Piketty zachęca do tego, żeby informacji o średniej stopie zwrotu z kapitału, np. w XIX wieku, poszukiwać w ówczesnej literaturze, obficie przytaczając a to Balzaca, a to Jane Austen. W powieściach autorstwa tych pisarzy, twierdzi Piketty, znajdziemy informację o właśnie pięcioprocentowej stopie zwrotu we współczesnych im czasach. Pójdźmy zatem tym tropem i zajrzyjmy, choćby do „Lalki” Prusa, która, rozgrywając się w latach 70 XIX wieku, w dużej mierze o sprawach finansowych traktuje. I już napotkamy niespodziankę. Średnia stopa zwrotu z kapitału jest u Prusa jest znacznie wyższa niż podawana przez Pikettego. Zgodnie z cytatem w motcie niniejszego eseju, wynosi zwykle około siedmiu procent, a dla szczególnie intratnych biznesów, znacznie więcej. Założona przez Wokulskiego spółka do handlu z Rosją przynosi swoim akcjonariuszom nawet osiemnaście procent zysku. Nawet, jeżeli jest to wartość skrajna, podana dla podkreślenia niezwykłych zdolności biznesowych samego Wokulskiego, to i tak przekroczenie 10% stopy zwrotu nie jest dla bohaterów Prusa żadnym ewenementem.

Przechodząc od beletrystyki, której twórcy w końcu niekoniecznie musieli się twardo trzymać współczesnych sobie realiów (nawet w pozytywistycznej, realistycznej, „Lalce” napotykamy przecież metal lżejszy od powietrza), do poważnych badań naukowych, dowiadujemy się od wspomnianego Clarka, że Prus jest jednak bliższy prawdy niż Piketty. Średnia stopa procentowa była tym większa, im dawniejszy okres bierzemy pod uwagę. W Średniowieczu wynosiła kilkanaście procent, w greckim i rzymskim Antyku nawet dwadzieścia kilka. W czasach, kiedy wzrost gospodarczy był, mierzony dzisiejszymi kategoriami, mikroskopijny, zwrot z kapitału był z kolei kolosalny. Piketty starannie przemilcza ten fakt, musiałby bowiem wytłumaczyć, dlaczego, mimo tak drastycznej, do tego utrzymującej się przez całe millenia różnicy r>>>g, jakoś cały ówczesny świat własnością jednej osoby, czy dynastii się nie stał. Różnice majątkowe były oczywiście gigantyczne, znacznie większe niż dzisiejsze, ale do wieszczonej przez pikettystów „ostatecznej kumulacji kapitału” nigdy nie doszło.

W tym miejscu, nie bez powodu starannie przed czytelnikiem ukrytym, pikettyzm rozpada się zatem całkowicie, bo u jego podstaw leży jeszcze jeden fundamentalny błąd. Potraktowanie całego pikettowskiego „kapitału” łącznie, jakby nie było pomiędzy jego składowymi żadnych różnic. Tymczasem w naukach ekonomicznych, nieprzypadkowo, czego Piketty starannie unika, rozdziela się kapitał fizyczny, istniejący w formie narzędzi, maszyn, budynków, fabryk, środków transportu, etc, kapitał ludzki, czyli wykształcenie, wiedzę i umiejętności pracowników, i „ziemię”, czyli te dobra, nie tylko ziemię w sensie dosłownym, których nie da się wytworzyć. Te środki produkcji, wrzucone w „Kapitale w XXI wieku” do jednego wora, różnią się jednak od siebie w sposób zasadniczy.

W czasach maltuzjańskich, przed rewolucją przemysłową, podstawowym środkiem produkcji, „kapitałem” w sensie pikettowskim, była „ziemia”. Ziemia rolna, surowce i minerały. A „ziemia” ma jedną charakterystyczną cechę. Stałą, nieelastyczną, czyli niezależną od ceny, podaż. W konsekwencji tego faktu, ziemia praktycznie nie podlega akumulacji. Bogaty właściciel ziemski, może oczywiście dokupywać kolejne łany, ale w miarę jak będzie to czynił, przy stałej podaży, cena każdej kolejnej morgi będzie systematycznie rosnąć, zatem jej użyteczność krańcowa będzie stale maleć, aż do zera. Im bardziej landlord jest bogaty, im więcej ziemi posiada, tym trudniej mu swoje bogactwo dalej powiększać. W końcu, mimo bardzo wysokich stóp zwrotu, ustala się pewna równowaga i rozkład bogactwa w społeczeństwie pozostaje stabilny.

Sytuacja zmienia się diametralnie podczas rewolucji przemysłowej. Ziemia traci na znaczeniu, a dominować zaczyna kapitał fizyczny. Ten akumulacji z kolei podlega. Jednak, pomimo tego faktu, nierówności w cywilizacji industrialnej kapitalistycznej, są, znów odwołując się do Clarka, znacznie mniejsze niż w cywilizacji maltuzjańskiej, feudalnej. Dzieje się tak, ponieważ z jednej strony, wzrost gospodarczy g jest w kapitalizmie znacznie szybszy, z drugiej zaś, w miarę akumulacji kapitału, maleje jego krańcowa stopa zwrotu, a zatem r systematycznie spada. Wybudowanie pierwszej w kraju fabryki samochodów może być bardzo dochodowe, ale wybudowanie dziesiątej, już nie bardzo. Spadek stopy zwrotu w miarę akumulacji kapitału, nie jest zresztą, ani przez Pikettego, ani nawet przez Marksa, negowany. Nie zauważyli jednak oni, że kiedy owa stopa zwrotu zrówna się ze średnim wzrostem gospodarczym (r=g), inwestycje kapitałowe przestają się opłacać i dalsza akumulacja kapitału fizycznego staje się niemożliwa. Kapitał fizyczny, tak jak wcześniej ziemia, przestaje mieć znaczenie jako główny środek produkcji. Decydujące stają się umożliwiające wzrost wydajności innowacje i zdolny do ich dokonywania i wdrożenia kapitał ludzki. A jego nie tylko nie da się, jak kapitału fizycznego, zakumulować, ale nawet kupić, jak ziemię, na własność. W innowacje trzeba zainwestować, za każdym razem od początku, bo chociaż pieniądz faktycznie rodzi pieniądz, to jednak jedne innowacje nie kreują automatycznie i bezkosztowo kolejnych innowacji. Za kapitał ludzki zaś, wiedzę, umiejętności i kompetencje pracowników, trzeba zapłacić. Już w tej chwili innowacje odpowiadają za połowę całego światowego wzrostu gospodarczego i udział ten w przyszłości może wyłącznie rosnąć. Narody się bowiem bogacą nie tylko oszczędnością i pracą, ale i zdolnościami i pomysłami. Tym bardziej po ustabilizowaniu się światowej populacji, co drastycznie ograniczy podaż „pracy”, a zatem i podniesie jej cenę. Tempo wzrostu g, tak jak obstawia to, ale ponownie w żaden sposób tego nie uzasadniając, Piketty, znacząco zmaleje, ale stopa zwrotu r zmaleje jeszcze szybciej.

W konsekwencji głównym środkiem produkcji staną się wiedza i umiejętności. Wynagrodzenia za pracę, początkowo oczywiście pracowników najwyżej wykwalifikowanych i najbardziej kompetentnych, już zaczynają rosnąć, co zauważył także Piketty, nazywając to zjawisko pojawieniem się „superkadr”. Jednak, zamiast wyrazić zadowolenie z tego faktu, autor „Kapitału” znów pogrążył się w czarnej rozpaczy. Bo wszak, skoro zarobki najlepszych pracowników już rosną, a tych gorszych jeżeli nawet, to wolniej, to przyczynia się to do kolejnego wzrostu szatana „nierówności”.

W miarę jednak dalszego spadku r, w warunkach stabilizacji demograficznej, udział płac w produkcie, nawet w przypadku gorzej wykwalifikowanych pracowników, nieuchronnie wzrośnie, a udział kapitału równie nieuchronnie zmaleje. Już teraz oprocentowanie najpewniejszych papierów wartościowych zbliża się do zera, lub nawet spada poniżej tego poziomu. Za sto, dwieście lat, bardziej opłacalne będzie wykonywanie zawodu śmieciarza, niż życie jako znienawidzony przez pikettystów rentier. Kapitału fizycznego w XXI, a już na pewno w XXII wieku będzie tak wiele, że będzie on, jako źródło dochodu, praktycznie bezwartościowy.

Ignorowanie opisanych zależności, pomiędzy wzrostem gospodarczym, stopami procentowymi i wzrostem demograficznym, traktowanie ich, jako wielkości całkowicie od siebie niezależnych, co Piketty w swojej pracy uczynił, jest tym właśnie błędem pikettyzmu, który nie tylko w stu procentach unieważnia jego diagnozy, ale też, przez snucie takich chybionych prognoz, całkowicie intelektualnie to środowisko dyskwalifikuje.

Thomas Piketty

„Kapitał w XXI wieku”

Wydawnictwo Krytyki Politycznej 2015

Niniejsza recenzja została opublikowana w 1451-1452 numerze „Najwyższego Czasu”