500 minus, minus, minus.

Pod koniec XVIII wieku angielski ekonomista Thomas Malthus odkrył i w jawny sposób sformułował prawo nazwane później jego nazwiskiem. W największym możliwym uproszczeniu, głosi ono, że ludzie, tak samo jak wszystkie inne zwierzęta, rozmnażają się proporcjonalnie do dostępnych sobie zasobów. Im więcej mają dóbr, tym więcej dzieci urodzą i wychowają.

Obserwacja ta może się wydawać trywialna i oczywista, ale prawo Malthusa, zwane też czasami „żelaznym prawem społecznym” ma bardzo rozległe konsekwencje, czasami bardzo trudne do intuicyjnego zrozumienia. Dla rozważań poruszanych w niniejszym eseju, najważniejszą z nich jest stabilny długoterminowo dobrobyt, czyli poziom zasobów przypadających na jednego członka społeczeństwa, mierzony, w pewnym uproszczeniu, PKB per capita. Ekonomiczny atraktor zwany też „pułapką maltuzjańską”. Niezależnie od tego, jak wiele dóbr wytworzy gospodarka, niezależnie od tego, jakie innowacje wprowadzi się w technologii, czy organizacji produkcji, zwiększona produktywność zawsze w końcu przełoży się na zwiększoną populację i dobrobyt pozostaje bez zmian. Jednak, co odkrył Malthus, wzrost demograficzny różni się zarówno tempem, jak i charakterystyką od wzrostu ekonomicznego. Ten pierwszy jest wykładniczy, ten drugi, w czasach Malthusa, liniowy. W rezultacie powstaje pewne, trwające 2-3 pokolenia, a jeżeli w tym czasie uda się podbić i skolonizować nowe tereny, nawet dłużej, opóźnienie, w trakcie którego dobrobyt może przejściowo wzrosnąć, co kolejne, sprowadzone znów do pułapki maltuzjańskiej pokolenia, wspominają jako swoisty „złoty wiek” dobrobytu. W czasach Malthusa ostatni, ponadstandardowo wydłużony przez kolonizację Ameryki i rozwój handlu światowego, z takich „złotych” okresów, wystąpił na przełomie XVII i XVIII wieku i kiedy Malthus pisał swoje „Prawo ludności” należał już do przeszłości. Żelazne prawo społeczne przewidywało więc na następne, XIX i XX stulecia, powszechną nędzę, głód, zarazy i wojny, zakończone regresem ekonomicznym, społecznym i w końcu także demograficznym, upadkiem państw i głęboką zapaścią cywilizacyjną, porównywalną z upadkiem cywilizacji antycznej w stuleciach IV-VII.

Jak wiemy z historii, tak się jednak nie stało. Zamiast upadku i katastrofy nastąpiła, bezprecedensowa w dotychczasowych dziejach ludzkości, prosperity. Tworząc model nazwany jego nazwiskiem, Malthus zignorował bowiem dwa jego istotne ograniczenia. Pierwsze z nich to niejawne założenie, że wraz ze wzrostem PKB, zaludnienie może rosnąć nieograniczenie. Tymczasem, jak wykazał to dwa pokolenia po Malthusie belgijski matematyk Pierre Verhulst, istnieje taka graniczna wielkość zagęszczenia populacji, przy której włącza się konkurencja o zasoby. Poszczególne osobniki coraz więcej zasobów poświęcać muszą na konkurencję, czy, łagodniej określając, na wzajemne relacje, a coraz mniej na rozmnażanie. Po uwzględnieniu tego efektu, maltuzjanizm płynnie przechodzi w okres zwany niezbyt ściśle i myląco rewolucją przemysłową. W jej czasie, populacja wraz ze wzrostem PKB, nadal, co prawda, rośnie, ale nie liniowo, wprost proporcjonalnie, jak u Malthusa. Jak się można, po rozwiązaniu stosownych równań, przekonać, wzrost ten jest proporcjonalny do pierwiastka kwadratowego ze wzrostu PKB. Czterokrotny wzrost produkcji oznacza dwukrotny wzrost populacji, Wzrost dziewięciokrotny – potrojenie populacji. W konsekwencji dobrobyt, PKB per capita, zaczyna wzrastać ponad naturalny „maltuzjański” poziom i społeczeństwo opuszcza pułapkę maltuzjańską.

Rewolucja industrialna, po spełnieniu pewnych dodatkowych warunków, staje się samonapędzającym się mechanizmem. W bogatszym społeczeństwie kapitał jest bardziej dostępny i tym samym jego reinwestycja w dalszy wzrost gospodarczy jest znacznie łatwiejsza. O ile oczywiście tylko jakość instytucji państwowych, na co zwracał uwagę już współczesny Malthusowi Adam Smith, jest wystarczająco wysoka. O ile istnieje prawo własności i przynajmniej jako tako działające sądownictwo. W maltuzjanizmie jakość władzy nie ma większego wpływu na poziom życia obywateli, ale inaczej jest w erze industrialnej, w której kraje rządzone lepiej rozwijają się też szybciej, niż kraje rządzone gorzej. U schyłku XVIII wieku w Anglii i Japonii – dwóch wyspiarskich krajach położonych na dwóch przeciwległych krańcach Eurazji, zostały spełnione wszystkie niezbędne do rozpoczęcia rewolucji przemysłowej warunki demograficzne i społeczne. I w Anglii faktycznie do niej doszło, natomiast Japonia przez kolejne prawie sto lat tkwiła w stagnacji. Miała znacznie gorsze od angielskich instytucje prawne i ustrojowe, i, dopóki ich, w wyniku tzw. rewolucji Meiji, nie zmieniła, rozwijać się dalej nie mogła.

Rewolucja industrialna jest więc, w porównaniu z poprzedzającym ją maltuzjanizmem, okresem bardzo dynamicznym i burzliwym, ale też stosunkowo krótkim. W krajach, które weszły w nią jako pierwsze, trwała nie dłużej niż sto lat i zakończyła się tzw. przejściem demograficznym. O ile w maltuzjanizmie przyrost naturalny jest wprost proporcjonalny do wzrostu gospodarczego, w erze industrialnej jest równy pierwiastkowi kwadratowemu z tego wzrostu, o tyle w momencie przejścia demograficznego spada w okolice zera i żadne dalsze zmiany ekonomiczne nie mają już na niego wpływu.

Mechanizm przejścia demograficznego wynika z naturalnych fizjologicznych ograniczeń ludzkiego gatunku. Wzrost dobrobytu zarówno, jak chciał Malthus, zwiększa rozrodczość, jak i wydłuża średnią długość życia, ale przecież nie w nieskończoność. Bez względu na poziom dobrobytu, żadna kobieta nie jest w stanie urodzić w ciągu życia więcej niż kilkanaścioro dzieci, a nawet najbogatsi miliarderzy z reguły nie dożywają setki. Kiedy poziom zasobów per capita przekroczy więc pewną graniczną wartość, liczba ludności w danym kraju stabilizuje się, a rewolucja przemysłowa dobiega tym samym końca.

Ów docelowy, niezależny od wielkości zasobów, poziom zaludnienia jakiegoś obszaru dany jest wzorem.

K=(r-m)/c

W którym r jest naturalnym, maksymalnym poziomem rozrodczości, jaki by istniał, gdyby zasoby były po pierwsze nieograniczone, po drugie zaś, przy braku oddziaływań międzyosobniczych, przeznaczone były by wyłącznie na rodzenie i wychowywanie dzieci, a m naturalnym minimalnym wskaźnikiem śmiertelności Homo sapiens. Różnica tych dwóch wartości, czyli tzw. współczynnik rozrodczości netto, w dzisiejszym świecie równa się średnio 2,4%, co niewiele się różni od oszacowanej ponad 200 lat temu przez Malthusa w jego eseju wartości 2,8%

Współczynnik c to stała konkurencji. Ma ona wymiar powierzchni/osobę i odzwierciedla „przekrój czynny” poszczególnych osobników. Wejdą oni ze sobą w interakcję, jeżeli pole c jednego z nich zajdzie na pole drugiego. Stała ta zależy przede wszystkim od warunków klimatycznych i geograficznych. Kraje pustynne, lub położone w strefie polarnej, mają stałą c bardzo wysoką. Kraje o umiarkowanym klimacie i obfitej wegetacji, stosunkowo niską. Ale konkurencja zależy nie tylko od klimatu i geografii, ale również od rodzaju instytucji prawnych i ustrojowych w danym kraju. I zmienia się wraz ze zmianą instytucji, czasami w sposób znaczny. Taki, stosunkowo niewielki, spadek stałej konkurencji w połowie lat 80 XX wieku, odkrył niżej podpisany w USA i Kanadzie. Były jednak zmiany i na większa skalę.

Po upadku komunizmu, w wielu krajach, w których był on szczególnie głęboko zakorzeniony, doszło do spadku zaludnienia. Tak było w Rosji, na Ukrainie, na Węgrzech, czy w Bułgarii. Doszukiwano się wielu przyczyn tego zjawiska, podczas gdy rozwiązanie jest bardzo proste. W komunizmie, gdzie wszyscy mają mniej więcej po równo, nie opłaca się inwestować w jakość potomstwa, bo jeżeli nawet będzie ono zdolniejsze, pracowitsze i oszczędniejsze od reszty, to i tak państwo mu wypracowaną nadwyżkę zabierze. Opłaca się za to mieć więcej dzieci niż sąsiad, bo przy „równym podziale” w sumie potomstwo to dostanie więcej niż potomstwo sąsiada. Dlatego stała konkurencji jest w komunizmie niższa i jej powiększenie po komunizmu porzuceniu pociąga za sobą spadek zaludnienia. Działa to też w drugą stronę. Można ostrożnie przyjąć, że zmiany stałej konkurencji w danym kraju są skorelowane ze zmianami jego IEF (index of economic freedom), chociaż zaznaczyć trzeba, że ten związek jest stosunkowo słaby. Potrzeba naprawdę dużej zmiany IEF, aby stała c zmieniła się w zauważalny sposób. W Polsce akurat nawet przejście z PRL do III RP stałą konkurencji nie zachwiało. Ewentualny powrót w drugą stronę też by zatem raczej jej nie zmienił.

W kraju w którym zaszło już przejście demograficzne, takim jak Polska, liczba ludności jest więc, pomijając jakieś przypadkowe fluktuacje, stała. W szczególności nie zależy ona od poziomu dobrobytu. Nie wszyscy jednak ten stan rzeczy chcą przyjąć do wiadomości.

Istnieją bowiem środowiska, dla których ów demograficzny atraktor jest nieodpowiedni. Część z nich chciałaby Polski znacznie bardziej od obecnej zaludnionej. Niestety jest to część, której polityczną emanacją jest partia PIS, obecnie w Polsce sprawująca władzę. Jej zwolennicy nie wyszli nigdy intelektualnie poza najprostszy model maltuzjański, przyczyn stagnacji demograficznej upatrują zatem właśnie w maltuzjanizmie. Polacy, wg nich, nie chcą się rozmnażać, ponieważ są …za biedni i brakuje im niezbędnych do tego celu zasobów. Zupełnie inaczej było w latach 50, kiedy przyrost naturalny w Polsce był olbrzymi. Wtedy przecież żadnych środków nie brakowało i młode małżeństwa mogły na ten przykład przebierać dowolnie w ofercie mieszkaniowej.

Niewiele myśląc, myślenie bowiem i analizowania czegokolwiek jest typowe dla liberałów, zwolenników wolnego rynku, własności prywatnej i innego podobnego lewactwa, PIS, jak to u konserwatywnej prawicy jest we zwyczaju, postanowił obrabować Polaków bardziej oszczędnych, zdolnych i pracowitych i uzyskane w ten sposób środki wypłacić w postaci zasiłków leniom, rozrzutnikom i tępakom. Kryterium wypłacania owych zasiłków uczynił zaś PIS …liczbę posiadanych dzieci. Więcej dzieci = więcej pieniędzy.

W świetle jednak mechanizmów cywilizacyjnych, opisanych wyżej, program 500+, bo o nim właśnie piszemy, równoważność „więcej pieniędzy = więcej dzieci”, nie zachodzi. Zaludnienie Polski, która przejście demograficzne już dawno ma za sobą, nawet nie drgnie. Nie oznacza to oczywiście, że w ogóle nic się nie stanie. Krótkoterminowo, te pary, które i tak były już na urodzenie dziecka zdecydowane, pod wpływem tego bodźca, przyśpieszą swoją decyzję. Nastąpi, a właściwie już nastąpił, krótkotrwały wzrost liczby urodzeń, kosztem jednak kompensującego ten efekt spadku urodzeń w latach późniejszych. W rezultacie powstanie rocznikowa „górka”, która potem będzie miała zwiększone problemy przy rekrutacji w przedszkolu, szkole i na studiach. Za górką zaś powstanie, będący jej negatywowym odbiciem, – dołek. Te skutki krótkoterminowe nie będą może specjalnie spektakularne, ale przecież będą i skutki długoterminowe.

Jak już wspomniano, szeregowi apologeci władzy i programu 500+, nie zdają sobie z faktycznych mechanizmów ekonomicznych i demograficznych, sprawy, ale przecież nie dotyczy to pisowskich decydentów, którzy o całkowitej, w realizacji deklarowanych celów, bezskuteczności swojego sztandarowego programu, doskonale wiedzą. Gdyby rzeczywiście uważali, że Polaków powinno być więcej, to przede wszystkim staraliby się powiększyć „biologiczny” poziom rozrodczości r. Jak wynika z modelu, to działanie, choćby poprzez popieranie i propagowanie technologii „in vitro”, faktycznie, realnie zaludnienie Polski by zwiększyło. Jednak akurat tego PIS nie robi i „in vitro” pryncypialnie zwalcza.

Powstaje zatem pytanie. Po co w ogóle to niesłychanie dla kraju kosztowne przedsięwzięcie pisowscy decydenci podjęli? Wielu publicystów, nawet skrajnie PISowi nieprzychylnych, głosi że głównym tego powodem była chęć skorumpowania biedniejszej części elektoratu i skłonienia jej do popierania PISu właśnie. Na pierwszy rzut oka to wyjaśnienie brzmi wiarygodne, ale na rzut drugi przestaje pasować. Gdyby istotnie korupcja była tu jedynym, albo chociaż głównym motywem, 500+ wdrażano by na około rok przed kolejnymi wyborami, żeby targetowi beneficjenci mieli czas się nacieszyć, ale nie mieli czasu, żeby zapomnieć, komu tą radość zawdzięczają. Tymczasem PIS wprowadziło masową alimentację praktycznie natychmiast po wyborach poprzednich, czyli zależało im na tym, żeby oddziaływała ona na społeczeństwo jak najdłużej.

Czyli PIS musiało mieć na oku skutki długoterminowe, które muszą być tak ważne, że poświecono na ich rzecz nawet większość efektu korupcyjnego.

Nie odkryjemy Ameryki, jeżeli stwierdzimy, że w długoterminowej perspektywie, największe zmiany przyniesie ten program wśród nizin społecznych. Osoby, które bez zasiłku, miałyby szansę na podjęcie jakiejś uczciwej pracy i wzięcie tym samym za siebie odpowiedzialności, teraz zostały z tego zwolnione. Jakaś ich część, domagając się „godnego” (czyli wygodnego) życia na cudzy koszt, właśnie swój życiowy cel zrealizowała. PIS niewiele z tego będzie miało, bo indywidua tego rodzaju i tak stanowią podstawę jego wyborców, ale kurczący się do tej pory systematycznie obszar tzw. „patologii” znacząco się w Polsce rozszerzy. Zmieni się struktura społeczna w Polsce. Ubędzie ludzi zdolnych pracowitych i oszczędnych. Ich miejsce zajmą miłośnicy „czy się stoi czy się leży”, a także znęceni oferowaną im przez PIS „dżizją” islamscy migranci, którzy wcześniej, z braku podobnych zasiłków, Polskę szerokim łukiem omijali.

Spadnie wzrost gospodarczy, a wzrośnie, a przynajmniej nie zmaleje o tyle ile by mogła, przestępczość. Polski rozwój zwolni i szanse na doszlusowanie do najbardziej rozwiniętych i cywilizowanych krajów na świecie ponownie, jak to już było w czasach PRL, zmaleją, a przecież odwrócenie wszystkich zmian, które zaszły w Polsce po 1989 roku jest głównym strategicznym, nigdy nie ukrywanym, i jawnie głoszonym, celem PIS.

PIS jest, co do czego nie można mieć już najmniejszych wątpliwości, najgorszym rządem w Polsce od czasów Gierka. A ze wszystkich pisowskich fatalnych posunięć, jak zakaz nabywania ziemi przez Polaków, likwidacja aptek, czy zakaz robienia zakupów w niedzielę, 500+ jest posunięciem bez wątpienia najgorszym i najbardziej dla Polski kosztownym. Kosztownym nie tylko w sensie finansowym, choć i to są koszty dla budżetu ogromne, ale także politycznym. Żadna następna władza, nawet bardzo prawicowa, nie ośmieli się go zlikwidować i jego fatalne skutki będą przechodzić na kolejne lata i dziesięciolecia.

Ale i to nie jest jeszcze najgorsze.

Otóż uzasadniając ten program kwestiami demograficznymi, PIS tym samym uzurpowało sobie prawo do ustalenia jaka liczebność Polaków jest właściwa. Potraktowali nas jak bydło, trzodę, używając pisowskiego języka, swój „zasób”, którego wielkość właściciel może sobie dowolnie regulować. Akurat PIS uważa, że Polaków jest zbyt mało.  Ale PIS to nie jedyne środowisko, któremu polski atraktor demograficzny nie odpowiada. Istnieją też tacy, rojący o rzekomym „przeludnieniu”, dla których Polaków jest z kolei …zbyt dużo. I PIS właśnie stworzył im wspaniały precedens do podjęcia prób regulacji polskiej populacji w przeciwną stronę. No bo skoro Polacy to tylko trzoda i zasób, to dlaczego jego właściciel, w pisowskim języku „suweren”, miałby być akurat w tej materii ograniczany? Skoro w Chinach mogła istnieć „polityka jednego dziecka”, to dlaczego nie w Polsce? Jeżeli w przyszłości Polska wpadnie w szpony jakichś razemitów, czy innych „przeludnieniowców” i podobna polityka zostanie wprowadzona, to znaczna część winy za ten stan rzeczy spadnie na PIS.

Niewykluczone zresztą, że i samo PIS pomyśli o takich rozwiązaniach, jeżeli tylko dojdzie do wniosku, że mu to pomoże utrzymać się przy władzy. Jest to jednak mało prawdopodobne, bo w PRL żadnej „walki z przeludnieniem” jednak nie prowadzono. Była jednak wtedy dostępna aborcja na życzenie i to z kolei może PIS spróbować kiedyś odtworzyć.