Wojna Asurów 1984

80 milionom trzeba dać to, co im się należy.

Ich egzystencja musi zostać zabezpieczona. Silniejszy ma rację.

Adolf Hitler

 

Tam, gdzie stanie żołnierz radziecki, tam już jest Związek Radziecki.

Józef Stalin

 

Wojna to pokój

George Orwell

Niniejszy artykuł nawiązuje do poprzednich wpisów „Ludzie honoru i słudzy prawa” oraz „Mściciel, Legalista, Jezus„. Zaleca się przeczytanie ich przed lekturą artykułu niniejszego

Kim Stanley Robinson, amerykański pisarz, literacko średni, ale obdarzony niezwykle potężną siłą wyobraźni, najbardziej znany jest jako autor tzw. trylogii marsjańskiej i w ogóle dzieł opisujących hipotetyczną przyszłość ludzkiej cywilizacji. Zdarzyło mu się jednak także popełnić, wydaną w Polsce w roku 2007, powieść „Lata ryżu i soli”, będącą tzw. historią alternatywną. Jak przystało na Robinsona, wizja ta została przedstawiona z niezwykłym rozmachem, a zarazem w sposób niesłychanie drobiazgowy i głęboko przemyślany, co też sprawia, że dla czytelnika historia ta wygląda wyjątkowo wiarygodnie.

Punktem wyjścia dla fabuły jest epidemia „Czarnej śmierci” z XIV wieku, która u Robinsona była jeszcze straszniejsza niż w historycznej rzeczywistości i która doprowadziła do zagłady praktycznie całej populacji Europy. W rezultacie zachodnia Christianitas przestała istnieć, a powstałą próżnię zapełniły cywilizacje chińska, indyjska i muzułmańska. Alternatywna historia tego dziwnego świata jest niesłychanie intrygująca i wielokrotnie zaskakująca, jednak jej autor, ze względu na żywione przez siebie prokomunistyczne sympatie, nie potrafił zerwać do końca z marksistowskim determinizmem. Otóż pomimo braku kręgu kulturowego, który w historii rzeczywistej przez kolejne kilkaset lat przodował cywilizacyjnie na planecie, tempo rozwoju naukowego, technologicznego i cywilizacyjnego, jest u Robinsona dokładnie takie samo jak w historii rzeczywistej, tylko główni tegoż rozwoju liderzy są inni. Nie zadaje sobie Robinson podstawowego pytania, dlaczego nauka, technika, gospodarka i w końcu rewolucja przemysłowa rozwijały się w obrębie Christianitas, a w innych zakątkach świata jakoś nie i w takim razie dlaczego miałyby się nadal, w niezmienionym tempie, rozwijać, gdyby Christianitas zabrakło.

W konsekwencji tego marksistowskiego determinizmu, także u Robinsona dochodzi do swoistego powtórzenia wojen światowych z pierwszej połowy XX wielu, z tą tylko różnicą, że przyjmują one postać jednej potężnej „Wojny Asurów”, również, tak samo jak w historii rzeczywistej, rozstrzygniętej przez interwencję państwa leżącego w Ameryce Północnej. Tak daleko posunięta zbieżność przekroczyła już zdolność niżej podpisanego do zawieszenia niewiary i została przez niego potraktowana jako bardzo poważny zgrzyt w znakomitej, poza tym, powieści.

Jeszcze całkiem do niedawna, uważał on bowiem, że okres 1914-1945 (1989 – kiedy zniknęły ostatnie ślady tego wydarzenia) był swoistą aberracją historyczną, mało prawdopodobną fluktuacją statystyczną, która równie dobrze, albo i lepiej, wcale nie musiała się wydarzyć. Argumenty, przytoczone już w artykule „Miecze na lemiesze”, w tym obliczenia przeprowadzone na długo przed wybuchem Wojny Asurów przez Jana Blocha, wydawały się niepodważalne. Pewne poszlaki, sugerujące, że Wojna Asurów była czymś więcej, niż tylko przypadkową fluktuacją wynikłą z kumulacji wielu różnych błędów, jednak istniały. Okres 1914-1945 to bowiem nie tylko konflikt militarny. Zaznaczył się on też bardzo wyraźną i znaczącą transformacją technologiczną, widoczną nawet w przebiegu antropogenicznych emisji CO2 do ziemskiej atmosfery. Ostatnio wpadła też w ręce autora tego artykułu nieco kuriozalna książka „Kapitał w XXI wieku”, w której autor, Thomas Piketty, obok czasami żenujących, dziecinnych wręcz błędów merytorycznych i dawaniu upustu swoim ideologicznym frustracjom, przedstawił też całkiem ciekawe badania dotyczące zmian wielkości tytułowego kapitału na przestrzeni dziejów. I znów okazało się, że opisywany przez Pikettego wskaźnik, tzw. stosunek kapitału do dochodu, bardzo stabilny do początku XX wieku, doznał nagłego załamania właśnie w okresie 1914-1945 i dopiero całkiem niedawno, około roku 2010, wrócił do swojego naturalnego poziomu sprzed Wojny Asurów.

Czyżby rację miał w tej materii jednak Robinson? Czym zatem była Wojna Asurów i jakie były jej przyczyny, jeżeli w ogóle jakieś były?

Przekonanie o przypadkowości tego wydarzenia, wywiódł autor z, opisującego strategie konfliktu modelu matematycznego noszącego w teorii gier nazwę macierzy Hammersteina, bardziej szczegółowo opisanego w poprzednich artykułach na ten temat. (nr 1, nr 2, nr 3, nr 4,) Model ten, w najprostszej wersji, ma trzy rozwiązania. W zależności od kombinacji parametrów macierzy, konkretnie stosunku strat do zysków z konfliktu (S), oraz stosunku sił spierających się podmiotów (X), istnieją w jego przestrzeni fazowej trzy strefy. Przy niskich wartościach S<1 i w miarę wyrównanych siłach (X bliskie 0,5) najbardziej opłaca się agresja (A), bo straty z tytułu przegranej walki są niskie w stosunku do zysków z, choćby i mało prawdopodobnej, wygranej. Przy większej różnicy w sile i/lub wyższych S najbardziej opłaca się być agresywnym kiedy jest się silniejszym, a ustępować kiedy jest się słabszym, co nazwaliśmy strategią Pragmatyka (P). Wreszcie, przy dostatecznie wysokim S triumfuje strategia legalisty (L), czyli rozstrzygania sporu bez walki, w oparciu o jakieś kryteria obiektywne, w przypadku ludzi – prawo, stanowione, bądź przynajmniej zwyczajowe.

Jednak uwzględnianie tylko tych trzech strategii może być uzasadnione w ekologii, skąd ten model się wywodzi, kiedy bada się zachowania owadów, lub, co najwyżej, żab. Organizmy o bardziej złożonym układzie nerwowym mogą jednak stosować strategie bardziej złożone. Już możliwe zastosowanie dwóch tylko dodatkowych strategii, chojraka (C), który jest agresywny wobec strategii ustępujących i ustępujący wobec agresywnych i mściciela (M) ustępującego ustępującym i agresywnego wobec agresywnych zmienia rozwiązanie modelu diametralnie. Co prawda wymienione na wstępie strategie A, P i L nadal pozostają optymalne, tzn. dające ich użytkownikom w danej strefie maksymalne korzyści, ale większa pula możliwości sprawia, że stają się one niestabilne, podatne na inwazję innych strategii i znikają z populacji. Symulacje komputerowe wykazują, że, we wszystkich trzech strefach, ewolucyjnie stabilna okazuje się, wbrew intuicji, strategia M. Nie jest ona wprawdzie optymalna, ale jest odporna na inwazję wszystkich innych możliwych kombinacji stosowanych strategii. Ale przecież i tak rozszerzona paleta możliwych strategii wcale nie jest kompletna. Zwiększając poziom komplikacji układu o kolejne strategie,

– Chojrak Pragmatyk (CP) – zaczynający agresywnie, a w przypadku spotkania się z oporem, przechodzący do Pragmatyka

– Chojrak Legalista (CL) – jak wyżej, tyle że stosujący strategię Legalisty

– Mściciel Pragmatyk (MP)  – zaczynający od ustępstw, i przy agresywnej odpowiedzi przechodzący do pragmatyzmu

– Mściciel Legalista (ML) – przechodzący do legalizmu.

znów zmieniamy przestrzeń fazową rozwiązań. W artykule „Mściciel, Legalista, Jezus” przebadaliśmy ją punktowo, dochodząc do wniosku, że, w nieco okrojonej strefie III ponownie stabilizują się strategie legalistyczne, mieszanka L i CL, poza tą strefą stabilna pozostaje strategia M, a przy odpowiednio wysokich X, wygrywa tą rywalizację strategia A, a także, że istnieją jeszcze swoiste „wyspy”, na których stabilne ewolucyjnie strategie znacznie różnią się od obszarów je otaczających.

W każdym bądź razie, społeczeństwa, także międzynarodowe, znajdujące się w głębi strefy III, mogły się nawet i odgrażać, nadymać i grozić, (strategia CL), ale w końcu powinny być wysoce praworządne a wszelkie spory rozstrzygać na drodze prawa, w tym przypadku międzynarodowego. To, że układ międzynarodowy, przynajmniej w Europie, już na długo przed 1914 rokiem cechował parametr S>1, czyli że koszty i straty poniesione w trakcie ewentualnej wojny zdecydowanie przewyższały możliwe do osiągnięcia korzyści, obliczył już w swojej znakomitej pracy „Przyszła wojna” Jan Bloch. System wzajemnych sojuszy Trójprzymierza (przyszłych państw centralnych) i Trójporozumienia (przyszłej ententy) gwarantował zrównoważenie sił, czyli odpowiednio niski poziom X. Ewidentnie była to już strefa III, legalistyczna. A jednak…

Żeby zbadać, co się wtedy faktycznie stało, wróćmy do naszego krajobrazu fazowego Hammersteina. Jest on, o czym wspomnieliśmy wyżej, złożony i zróżnicowany i dobrze by było obejrzeć go nie punktowo, jak w poprzednim artykule, ale w całości. Stworzenie mapy tego krajobrazu było zadaniem nie tyle nawet trudnym koncepcyjnie, ile niesłychanie wręcz, zwłaszcza dla komputera, pracochłonnym. Po raz pierwszy w historii niniejszego bloga, czas pracy komputera obliczającego żmudnie kolejne iteracje na tworzonej mapie, przekroczył, i to znacznie, czas pracy ludzkiego tutejszych artykułów autora. Koniec jednak wieńczy dzieło i można wreszcie takowe mapy przedstawić. Dla uproszczenia podzieliliśmy nasze 10 strategii na dwie grupy. Pierwsza z nich to strategie miłe, które, może czasami nawet i pogrożą (CL), ale na pewno nie zaatakują pierwsze bez powodu. Są to U, M, MP, ML, L i CL. Druga grupa to strategie niemiłe, czyli A, C, P, CP. Na pierwszej mapie, obejmującej zakres X od 0 do 0,5 i S od 0 do 10, pokazano występowanie strategii niemiłych.

Jak widać, wynik jest zupełnie inny, niż wynikałoby to tylko z prostego rozwiązania analitycznego. Strategie niemiłe grupują się w trzech wyróżnionych obszarach, mało mających wspólnego z dawną strefą I i II. Na północnym zachodzie mamy Ziemię Agresorów, ze zdecydowanie królującą tu strategią A. Jedynie na skrajnej północy, przy X zbliżonym do jedności, gdzie zaciera się granica między agresją i pragmatyzmem, występują też strategie pragmatyczne. Z Ziemi Agresorów wychodzi półwysep nazwany Grzbietem Pragmatyzmu, w pewnym przybliżeniu leżący na pograniczu stref II i III. Dominują tu, jak sama nazwa wskazuje, strategie pragmatyczne, P i CP, ale z poważnym udziałem strategii A, rosnącym w miarę przesuwania się z południa na północ. Na dalekim południu, przy X=0,5 dla S>2 znajdziemy archipelag Wysp Nieszczęśliwych, tym razem już czysto pragmatycznych. Wyspy te leżą na Morzu Legalizmu, z jego miłymi, legalistycznymi strategiami L i CL. Morze to pokrywa się w większości ze strefą III, bez jej zajętego przez Grzbiet Pragmatyzmu północno-zachodniego pogranicza ze strefą II. Dla X = 0,5, tak samo jak na dalekiej północy, zanika różnica pomiędzy strategiami pragmatycznymi i legalistycznymi, i stąd też obecność pragmatyków w tym rejonie. Grzbiet Pragmatyków od Ziemi Agresorów oddziela Mściwa Zatoka, której istnienie warunkowane jest przez dominację strategii mścicielskich M, MP, i ML. Warto zwrócić uwagę, że granice między strategiami miłymi i niemiłymi są ostre i wyraźne. Prawie wszystkie wybrzeża na naszej mapie mają charakter klifowy, a obszary gdzie te grupy strategii współwystępują są bardzo nieliczne. Jeśli zatem już wlazłeś już między wrony, musisz krakać tak jak one. Nie da się być miłym w niemiłym towarzystwie i na odwrót.

Oczywiste jest, że, jeżeli społeczność, także międzynarodowa, ma w miarę stabilnie bytować i prosperować, musi znajdować się w obrębie strategii miłych. Istnieją na mapie dwa takie miejsca. W pierwszym z nich, Mściwej Zatoce, spory rozstrzyga się według zasad honorowych, a pokój utrzymuje się za pomocą odstraszania, demonstrowania chęci i możliwości rewanżu i groźby odwetu. Obszar ten odpowiada z grubsza społeczeństwu w którym nie doszło jeszcze do rewolucji przemysłowej, społeczności maltuzjańskiej, w którym S<1 i V>W, czyli zyski z wygranej wojny zdecydowanie przewyższają straty jakie można w niej odnieść. W samym południowo – zachodnim narożniku mamy łowców zbieraczy, plemiona o tak niskim S, że nawet niewielkie zaburzenie równowagi sił X przenosi je na Ziemie Agresorów powodując wybuch przemocy i agresji. Nieprzypadkowo są to najbardziej wojownicze i agresywne społeczności w ludzkiej historii. Ludy rolnicze są przesunięte nieco w prawo, zatem i bardziej pokojowo nastawione, ale maltuzjanizm nie pozwala im na trwały wzrost dobrobytu, mierzonego PKB per capita, i tym samym utrzymuje ich S poniżej jedności. Społeczeństwa maltuzjańskie mogą jednak żyć w pokoju, kołysząc się na falach Mściwej Zatoki, dopóki panuje wśród nich względna równowaga. Jeżeli jednak X za bardzo wzrośnie, albo potencjalny łup V jest wyjątkowo atrakcyjny (a tym samym S stanie się wyjątkowo niskie), układ przemieszcza się na Ziemię Agresorów i dochodzi do wojny. Z okresów historycznych, z których mamy dużo źródeł pisanych, wiadomo, że główną troską maltuzjańskich dyplomatów przy zawieraniu traktatów pokojowych, było właśnie zapewnienie równowagi sił, bo tylko niski poziom X gwarantował pokój.

Maltuzjanizm rządził ludzką cywilizacją przez prawie 10 tysięcy lat i tyleż też pozostawała ona w Mściwej Zatoce, od czasu do czasu prowadząc wojny na Ziemi Agresorów. Ale w końcu, na przełomie XVIII i XIX wieku maltuzjanizm się skończył, nastąpiła rewolucja przemysłowa, i wreszcie, w wyniku rozwoju technologicznego i organizacyjnego, zaczął rosnąć nie tylko PKB, ale i PKB per capita. Konsekwencje tego cywilizacyjnego przejścia fazowego były na naszej mapie znaczące. Bogacące się społeczeństwo miało coraz więcej do stracenia, zatem współczynnik S przebił wreszcie poziom 1 i cały układ rozpoczął dryf w prawo.

Pierwszym rezultatem tego procesu było oddalenie się od przeklętych klifów Ziemi Agresorów. Okres 1815-1914 był najspokojniejszy i najbardziej pokojowy w dotychczasowych dziejach Europy. Z wolna narastało więc przekonanie, że tak już będzie zawsze. Sukces czytelniczy, jaki odniósł Jan Bloch, szczegółowo, ilościowo pokazując, że na przełomie XIX i XX wieku S jest już znacznie większe od jedności i wojna stała się kompletnie nieopłacalna, pokazuje, że idealnie trafił on w oczekiwania opinii publicznej. Tego, że układ dryfuje prosto na ukryty we mgle przyszłości Grzbiet Pragmatyzmu, nikt nie zauważał. Aż w końcu, na początku wieku XX ludzkość znane sobie doskonale wody Mściwej Zatoki opuściła.

W tym miejscu przerwijmy chwilowo narrację historyczną i zastanówmy się, dlaczego społeczeństwo z pierwszej polowy XX wieku, o S>1 i odpowiednio niskim X, czyli takie, w którym zgodnie z macierzą Hammersteina, agresja nie opłaca się już żadnej ze stron konfliktu, może w ogóle być pragmatyczne, a nawet agresywne, ale jeszcze nie legalistyczne, wbrew temu, co analityczne rozwiązanie macierzy Hammersteina przewiduje. W odpowiedzi na to pytanie pomoże nam kolejna mapa, pokazując stabilny ewolucyjnie rozkład strategii U – bezwarunkowo zawsze ustępującej.

Strategie mścicielskie, którym Mściwa Zatoka zawdzięcza swoją nazwę, praktycznie nigdy nie występują samotnie. Korzystając z ich ochrony, w tej samej strefie mogą egzystować w pewnej liczbie właśnie strategie U. Ich udział rośnie od zera na wybrzeżu Ziemi Agresorów, do nawet kilkunastu procent na plażach Grzbietu Pragmatyków. Tak duży odsetek U stanowi właśnie podłoże, na którym żerować mogą strategie pragmatyczne i agresywne, których w tym miejscu mściciele powstrzymywać już, a legaliści jeszcze, nie mogą. Stąd też obecność niemiłej strefy przejściowej, do której ludzka cywilizacja dotarła na początku XX wieku.

Teoretycznie mogłoby się wydawać, że, nawet na Grzbiecie Pragmatyzmu, Wojna Asurów niekoniecznie musiałaby wybuchnąć. W końcu to odpowiednik strefy II z rozwiązania analitycznego i dominujące tam strategie pragmatyczne, są właśnie pragmatyczne. Słabsi ustępują silniejszym i do otwartej wojny dochodzić nie powinno. Jednak nie zawsze ten mechanizm się sprawdza. Po pierwsze Grzbiet Pragmatyzmu nie jest do końca pragmatyczny i występują w nim obszary, (najbardziej na południe położony odnaleziono w punkcie o współrzędnych S = 1,8, X = 0,65) o podwyższonej, nawet kilkudziesięcioprocentowej obecności A. Korzystając z analogii geologicznej, można je uznać za rdzenie ze skał wulkanicznych przykryte warstwami osadowymi skał pragmatycznych.

Druga trudność wynika z pewnej niestabilności kryjącej się w samym pragmatyzmie. Aby skutecznie tą strategię stosować, należy mieć dokładną wiedzę o sile, zarówno własnej jak i rywala. W praktyce, zwłaszcza przy w miarę wyrównanych potencjałach, ocenić to jest czasami bardzo trudno, zwłaszcza że przecież przeciwnik tego nie ułatwia, starając się zaprezentować jako silniejszy niż jest w rzeczywistości, aby skłonić rywali do przyjęcia postawy ustępującej. Przy niskich, zbliżonych do 0,5, wartościach X, obie strony mogą być przekonane o własnej przewadze i tym samym eskalować konflikt aż do wybuchu, co też stało się w 1914 roku. Wreszcie trzecie nie dające się pominąć zagrożenie – przyzwyczajenie. Przez 10 tysięcy lat ludzkość zapewniała sobie pokój strategiami mścicielskimi. To, że nagle, w ciągu właściwie jednego pokolenia, przestały one działać, wcale nie dla wszystkich musiało być oczywiste.

Od czasu zamachu stanu i zamordowania króla Aleksandra w 1903 roku, władze Serbii prowadziły wobec Austro-Węgier zdecydowanie wrogą politykę, a udział w spisku mającym na celu zamordowanie następcy tronu przebrał miarę. Austro-Węgry zareagowały na prowokację stawiając Serbii bardzo ostre ultimatum, czyli tradycyjnie, acz nieadekwatnie, strategią MP. Gdyby Serbia stosowała strategię pragmatyczną, powinna teraz skapitulować. Ale Serbia nie była pragmatyczna. Była agresywna. Rosja, serbski sojusznik, była przekonana, że jest od Austro-Węgier silniejsza, a w sojuszu z Francją, silniejsza również od Niemiec – sojusznika Austro-Węgier. Pragmatycznie zatem nacisnęła na Austro-Węgry, co spowodowało, równie we własnym mniemaniu pragmatyczną, reakcję Niemiec. Wojna Asurów wybuchła.

Warto zauważyć, że pragmatyczne strategie Niemiec, Austro-Węgier i Rosji, właśnie wskutek niewłaściwego oszacowania sił, okazały się zdecydowanie błędne. Natomiast serbska strategia A, przyniosła, mimo dużych strat i zniszczeń wojennych, olbrzymi sukces i dzięki niej właśnie Serbia stworzyła swoje jugosłowiańskie imperium. Imperium to jednak, będąc efemerycznym tworem Grzbietu Pragmatyzmu, rozsypało się, wraz z innymi podobnymi bytami, jak Czechosłowacja, czy ZSRR, zaraz po tym, jak ludzkość Wojnę Asurów w końcu zakończyła i przekroczywszy Grzbiet Pragmatyzmu, wpłynęła na Morze Legalizmu.

Stoczona na Grzbiecie Pragmatyzmu Wojna Asurów, pod wieloma względami była podobna do toczonych wcześniej maltuzjańskich wojen na Ziemi Agresorów. Masowe, posunięte do ludobójstwa, zbrodnie wojenne, masakrowanie ludności cywilnej, mordy, gwałty i rabunki, nie były, wbrew często spotykanym poglądom, żadnym ewenementem, czy precedensem. Tak zawsze wojny na Ziemi Agresorów toczono. Tyle, że przez długi okres przemieszczania się od jednego wybrzeża Mściwej Zatoki do drugiego, zdążono o tym zapomnieć. Era industrialna zmieniła też narzędzia eksterminacji. Zamiast mieczy, włóczni i noży żołdaków, używano cekaemów, komór gazowych i bomb lotniczych. Śmierć i zniszczenie pozostały jednak te same.

Była jednak też pewna istotna różnica. W przeciwieństwie do wojen dawniejszych, ta odbyła się w warunkach S>1. Nie było w niej faktycznych zwycięzców. Wszyscy jej uczestnicy, nawet znajdujące się w relatywnie najlepszej sytuacji USA, ponieśli per saldo wyłącznie straty. Całe, wspomniane wyżej, wojenne barbarzyństwo, było odczuwalne dużo bardziej, niż w czasach maltuzjańskich, dotkliwie i wzbudziło też dużo większą zgrozę i oburzenie. Niemniej była faktycznie Wojna Asurów wojną, która położyła kres, choć wyłącznie w sensie statystycznym, wszystkim innym wojnom. Od jej zakończenia poziom natężenia agresji w stosunkach międzyludzkich i międzynarodowych, jak przekonywująco wykazał Steven Pinker w „Zmierzchu przemocy” systematycznie, jak na Morzu Legalizmu należałoby się tego spodziewać, spada.

Należy zatem podziwiać Robinsona za genialną intuicję. Do Wojny Asurów, jeżeli dana cywilizacja faktycznie w fazie rewolucji przemysłowej już się znajdzie, dojść, w takiej, czy innej postaci, musi. Co gorsza, wcale nie musi się ona skończyć przekroczeniem Grzbietu Pragmatyzmu. Wszak, inaczej niż w wojnach maltuzjańskich, które mogły zachwiać ekonomią i demografią toczących je państw jedynie chwilowo, bo nawet po największych zniszczeniach i masakrach, układ zawsze musi do pułapki maltuzjańskiej powrócić, Wojna Asurów bezpośrednio wpływa na poziom produktywności gospodarki i tym samym, przynajmniej hamuje, o ile nie zatrzymuje w ogóle, dalszy wzrost S. W Niemczech, kraju, który najbardziej się w tą wojnę zaangażował, PKB per capita w roku 1946, kiedy przynajmniej gorąca faza Wojny Asurów się zakończyła, wynosił zaledwie 60% poziomu wypracowanego w roku 1913. To, że nie powróciły Niemcy do stanu z roku 1885 także cywilizacyjnie, zawdzięczały wyłącznie temu, że inne kraje, zwłaszcza USA, poniosły jednak mniejsze straty i miały chęć i środki, aby Niemcom gospodarkę pomóc odbudować. Równie dobrze można jednak sobie wyobrazić przebieg wydarzeń, w którym tak by nie było. Na Ziemi prawdopodobnie wystarczyłby (kolejny ukłon w stronę przenikliwości Robinsona) brak Ameryki, a ściśle rzecz biorąc, brak leżącego tam kraju dorównującego potęgą głównym mocarstwom Wyspy Świata, a którego interwencja w kluczowym momencie przeważyłaby szalę na którąś ze stron i wojnę zakończyła. Gdyby nie to, przy istniejącej równowadze sił, wojna mogłaby trwać dziesiątki lat, aż w końcu gospodarczy holocaust wszystkich walczących krajów zepchnąłby je z powrotem do stanu maltuzjańskiego, tym bardziej, gdyby, przy odrobinie pecha, broń nuklearna weszła do wojujących arsenałów jeszcze w zachodniej części Grzbietu Pragmatyzmu.

Przekroczenie Grzbietu Pragmatyzmu dla cywilizacji bytującej na planecie mniej zróżnicowanej geograficznie i środowiskowo niż dzisiejsza Ziemia, byłoby więc bardzo trudne. Dwie czy trzy takie nieudane próby, pamięć o milionowych ofiarach i zniszczonych atomowym ogniem miastach, mogłyby dodatkowo wytworzyć w takiej pechowej cywilizacji potężną traumę i bardzo silne tabu blokujące jakikolwiek rozwój naukowo-techniczny ponad poziom z końca XVIII wieku. Jest zatem Grzbiet Pragmatyzmu ostatnim z, co najmniej kilku istniejących, filtrów blokujących powstanie cywilizacji naukowo technicznej i tym samym przynajmniej częściowo wyjaśnia on paradoks Fermiego – brak, poza naszą, jakichkolwiek cywilizacji naukowo technicznych we Wszechświecie, a przynajmniej w naszej Galaktyce.

Teoretycznie, obok przejścia Grzbietu na stronę wschodnią lub odbicia się od niego na zachodnią, istnieje jeszcze trzecia możliwość. Jest to, opisane w książce „1984” George Orwella, utknięcie na Grzbiecie Pragmatyzmu na dobre i przejście Wojny Asurów w stan permanentny, utrzymujący się przez wiele pokoleń. Sytuacja ta jest mało prawdopodobna, wymagałaby bowiem utrzymywania stałego poziomu S i X, czyli, wojna i terror wewnętrzny musiałyby pochłaniać zasoby dokładnie w takim samym tempie, w jakim zniewolone społeczeństwo by je wytwarzało. U Orwella dzieje się tak, wskutek regulowania intensywności konfliktu ręcznie przez władze, i regularnych zmian sojuszy, ale w praktyce byłby to system bardzo niestabilny i wcześniej czy później układ stoczyłby się na którąś, wschodnią, czy zachodnią, stronę Grzbietu, tak samo jak wojny maltuzjańskie zawsze w końcu zrzucały swoich uczestników z Ziemi Agresorów z powrotem do Mściwej Zatoki. U Orwella zresztą pierwsze oznaki takiego przesilenia są widoczne, technika powoli, bo powoli, ale się jednak cofa, a bohaterowie narzekają na zmniejszające się przydziały kartkowe, co oznacza że system opisany w powieści rozpoczął już powrót do maltuzjanizmu.

Nieprzypadkowo również, u Orwella wszystkie wojujące na Grzbiecie Pragmatyzmu mocarstwa są skrajnie totalitarne, a u Robinsona tego typu, powstałe w trakcie Wojny Asurów, reżimy noszą barwną nazwę „Kongresów Talentu Militarnego”. Wszak prezentowany model odnosi się równie dobrze do konfliktów wewnętrznych, jak i międzynarodowych. Na Grzbiecie Pragmatyzmu niestabilne stają się zatem również stosunki wewnętrzne, a nie tylko zagraniczne. Jeżeli dane społeczeństwo, wchodząc na Grzbiet Pragmatyzmu, trafi wyłącznie na osadowe skały Pragmatyczne, wówczas pół biedy. Do utrzymania stabilności wewnętrznej wystarczy stworzenie i rozbudowa zwykłej dyktatury, państwa policyjnego, jakimi w końcu większość państw w trakcie Wojny Asurów się stała. Gorzej, jeżeli trafi się wulkaniczny rdzeń agresji. Strategie pragmatyczne zawsze ustąpią przed policją, jeżeli będzie ona dostatecznie silna. Strategie agresywne nie. Państwo policyjne nie wystarczy i powstaje państwo totalitarne, które wrogów nie zastrasza, ale fizycznie eksterminuje.

Na szczęście nie jest to jedyne możliwe rozwiązanie. W końcu w latach 1914-1945 nie wszystkie kraje stały się policyjnymi dyktaturami, a tym bardziej nie wszystkie pobudowały polarne łagry i krematoryjne piece. W stosunkach wewnętrznych występuje bowiem jeszcze jeden dodatkowy stopień swobody, którego nie ma, a przynajmniej w okresie Wojny Asurów nie było, w stosunkach międzypaństwowych.

Jak już autor wyżej wspominał, strategie pragmatyczne są, w porównaniu z innymi, stosunkowo kosztowne w użyciu, wymagając, zwłaszcza przy niskim poziomie X, zdobycia dokładnej i precyzyjnej informacji o faktycznie istniejącej różnicy sił. Nie tylko jest to skomplikowane samo w sobie, ale i potencjalni przeciwnicy aktywnie w tym przeszkadzają starając się okazać silniejszymi, niż są w rzeczywistości i tym samym skłonić rywala do przyjęcia postawy ustępującej. Obciąża to strategie pragmatyczne dodatkowymi, nie uwzględnionymi w naszym modelu, kosztami drugorzędowymi. W szczególności ważny jest poziom tych kosztów w porównaniu z kosztami sąsiadujących z Grzbietem od wschodu strategiami legalistycznymi. Jeżeli koszty pragmatyzmu są chociaż minimalnie wyższe od kosztów legalizmu, czyli jeżeli jakość stanowienia i egzekwowania prawa przekracza pewne minimum, nasz układ zmienia swój atraktor. Oto mapa krajobrazu Hammersteina przy osłabieniu strategii pragmatycznych o 1%

Nawet tak mała różnica wystarczy legalistom do dokonania znacznych zdobyczy terytorialnych i utworzenia bardzo szerokiej strefy styku ze strategiami mścicielskimi. Przy okazji znikają też Wyspy Nieszczęśliwe, do czego de facto wystarczy różnica zaledwie 0,1%. Grzbiet Pragmatyzmu zostaje natomiast znacznie nadwyrężony (a przy 2% różnicy znika zupełnie) i miedzy Mściwą Zatoką i Morzem Legalizmu powstaje szerokie przejście, które umożliwiło wielu krajom przejście od strategii M do L bez turbulencji i komplikacji. Nieprzypadkowo były to właśnie kraje o największym poziomie praworządności, z intrygującym wyjątkiem Niemiec, w których przecież samo pojęcie „Rechtsstaat” wymyślono. Pewnie, z jakichś powodów, strategie pragmatyczne były w tym kraju łatwiejsze niż gdzie indziej do stosowania i legaliści nie zdołali wypracować tam niezbędnej przewagi.

Należy więc podziwiać zarówno Robinsona, jak i Orwella, że, nie dysponując opisanym modelem, nie dokonując żadnych związanych z nim obliczeń i symulacji, wysnuli swoje absolutnie wiarygodne wizje z czystej intuicji. To co autor niniejszego artykułu, musiał żmudnie analizować, pisać równania, tworzyć macierze i w końcu obliczać, oni odgadli samą siłą wyobraźni.

Zakres stosowalności tak prostego przecież modelu, jak macierz Hammersteina, okazuje się zatem zadziwiająco szeroki, praktycznie wystarczający, aby wymodelować konflikty w całej dotychczasowej historii ludzkości i całkowicie wyjaśnić zaobserwowany przez Stevena Pinkera fenomen nazwany przez niego „zmierzchem przemocy”, który Pinker odkrył, ale którego nie potrafił przekonująco wyjaśnić. Jednak cechą prawdziwie użytecznego modelu jest nie tylko wyjaśnienie zjawisk już istniejących, ale i przewidywanie przyszłych. Macierz Hammersteina znajduje się tu w szczególnie nieszczęśliwym położeniu, bo wynika z niej, że będziemy po prostu płynąć po Morzu Legalizmu na wschód coraz dalej i dalej i tak w miarę rozwoju cywilizacyjnego i wzrostu S praktycznie w nieskończoność, o ile ten ruch nie zostanie w końcu zahamowany przez pułapkę logistyczną. Tak czy inaczej nie wydarzy się już, jeżeli chodzi o historię konfliktów i wojen, kompletnie nic.

Ale moment, zaraz, zaraz… Skąd wiemy że Morze Legalizmu nigdy się nie kończy? Z pokazanego na początku eseju rozwiązania analitycznego? Że taka właśnie, legalistyczna strategia jest optymalna w sensie Pareto i będzie coraz bardziej optymalna w miarę wzrostu S? ? Przecież właśnie wykazaliśmy, że dla S<10 strategia ewolucyjnie stabilna odbiega od paretooptymalności niekiedy bardzo znacznie, a równowaga Nasha znajduje się czasami w najdziwniejszych miejscach. Więc jak to jest dla S>10? Jak wygląda kształt rzeczy przyszłych?

I znów musiało upłynąć wiele czasu (komputerowego), zanim ten kształt, dla zakresu S od 10 do 510, zaczął nam się z macierzy wyłaniać. Jeżeli chodzi o strategie agresywne i pragmatyczne, niespodzianki nie było. Poza wąziutkim paskiem w pobliżu X = 1, nie występują one w tym zakresie parametrów wcale. Jednak nasze założenie o spokojnym i bezproblemowym rejsie po Morzu Legalizmu rzeczywiście okazało się nieco na wyrost. Oto niespodziewanie ni stąd ni zowąd, pojawia się w pewnym momencie strategia, która nigdy dotąd żadnego zauważalnego, mierzonego w procentach sukcesu nie odnosiła. Oto i ona.

 Jest to chojrak. Chojractwo nie popłacało dla żadnej z dotychczas badanych kombinacji współrzędnych, o ile tylko S<10. Teraz to się zmieniło. Dla wyższych S niespodziewanie chojracy zaczynają się pojawiać w znaczącej, przekraczającej 10% strategii, liczbie. A skoro pojawia się chojrak, to tylko czekać, jak w ślad za nim pojawi się mściciel. Na ostatnim wykresie przedstawimy zatem strategie mścicielskie obecne w omawianym zakresie.

Jak widać, pomimo praktycznego braku strategii niemiłych, krajobraz Morza Legalizmu wcale nie jest tak jednostajny i monotonny, jakby się mogło wydawać. W szczególności w pewnych obszarach, wskutek niespodziewanej aktywności chojraków, legaliści zostają całkowicie wyparci przez mścicieli. W rezultacie pojawia się obszar nazwany przez autora Jęzorem Zemsty. Mimo że nie jest on tak niemiły jak Grzbiet Pragmatyzmu, jego przebycie również może być dla cywilizacji bardzo kłopotliwe. Strategie oparte, nie na obiektywnych prawach własności, ale na poczuciu honoru i zemście, nie powodują, co prawda eksplozji przemocy i agresji, ale poważnie utrudniają dalszy rozwój cywilizacyjny i gospodarczy, a tym samym wzrost S. Społeczeństwo, które dotarło już w swoim rozwoju do tego punktu, nie popadnie w konflikty, ale też i utknie właśnie w tym miejscu. Co gorsza, w przeciwieństwie do strategii z Grzbietu Pragmatyzmu, o Wyspach Nieszczęśliwych już nie wspominając, Jęzor Zemsty jest znacznie bardziej stabilny i żadne zmiany kosztów drugorzędowych i osłabianie chojraków nie robią na nim wrażenia. W przeciwieństwie jednak do Grzbietu Pragmatyzmu, Jęzor Zemsty nie obejmuje wszystkich zakresów X i jest możliwe jego opłynięcie od północy. Cywilizacja, która podąży ta drogą będzie się mogła dalej rozwijać, ale kosztem zwiększenia wewnętrznych nierówności X. Jeżeli wierzyć, do czego jednak nie zachęcamy, wspomnianemu już Pikketemu i jego fiksacji na punkcie nierówności, ten proces już mógł się rozpocząć.

W ten sposób zbadaliśmy krajobraz Hammersteina do zakresu S = 510. A co dalej?

Dalej kończy się stosowalność modelu. Dla X = 0,5, już przy stosunkowo niskich S pojawiały się nieregularności widoczne w postaci archipelagu Wysp Nieszczęśliwych. Dla S przekraczającego 400 chaos rozszerza się na kolejne zakresy. W obszarze zaznaczonym na ostatnim wykresie białą elipsą, wszystkie strategie stają się jednakowo prawdopodobne, a dla jeszcze większych S ten chaotyczny obszar się systematycznie poszerza. Jakaś równowaga Nasha na pewno nadal istnieje, ale jest ona tak płytka, że same losowe fluktuacje powodują, że układ nie może się w niej zakotwiczyć na stałe. W świecie transmutatorów antymaterii, gdzie praktycznie wszystko można sobie za darmo zreplikować w nanofakturze, samo pojęcie własności traci sens. Jedyną rzeczą, która ma wymierną wartość jest już tylko czas. Którego nie można jednak zrabować, kupić, ukraść, ani nawet zmagazynować na później. Ponieważ zaś praktycznie zanika w tym miejscu stabilność ewolucyjna, zatem w praktyce górę weźmie dążenie do paretooptymalności. I zrealizowane w praktyce zostaną zalecenia Jezusa w postaci powszechnego stosowania strategii (U, U). Jeżeli zatem kiedykolwiek bezpośrednio spotkamy we Wszechświecie inną cywilizację, będzie to niczym spotkanie dwóch Jezusów. Doświadczenie przełomowe i jedyne w swoim rodzaju, ale całkowicie bezkonfliktowe. Gwiezdnych Wojen nie ma, nigdy nie było i nigdy nie będzie.

Wojna Asurów cz II